Thông Luận

Tổng quan

Trong thời gian gần đây, càng ngày càng có nhiều thông tin và hình ảnh cho thấy cuộc sống khó khăn của nông dân và ngư dân ở các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long, vì giữa mùa lũ mà đồng ruộng khô cạn và nhiều nơi đã bị nước biển xâm nhập.

Hình minh họa. Tàu chở cát trên sông Mekong ở Cần Thơ hôm 16/12/2018 - Reuters

Nguyên do một phần vì thời tiết nhưng tình trạng nguy hại khác thường này phần lớn là hậu quả của chuỗi đập thủy điện do Trung Quốc xây cất ở thượng lưu, và Lào ở trung lưu, sông Mekong (hầu hết do Trung Quốc tài trợ). Lãnh đạo Bắc Kinh đã dùng chuỗi đập này để kiểm soát nguồn nước, ngăn chặn nguồn cá và phù sa do thiên nhiên cung cấp cho năm quốc gia ở hạ lưu Mekong là Myanmar, Thái Lan, Lào, Cam-bốt và Việt Nam. Nền kinh tế nông nghiệp của những quốc gia này, đặc biệt là Việt Nam, bắt buộc phải tùy thuộc vào quyết định điều hành lượng nước được xả từ các đập thủy điện ở Trung Quốc. Đây là một phần trong chiến lược bành trướng của Trung Quốc tại Biển Đông, loại bỏ vai trò và ảnh hưởng của Hoa Kỳ và khống chế toàn vùng Đông Nam Á. Như nhận định mới đây của tác giả David Hutt : "Trung Quốc hiện có khả năng ngăn chặn hoàn toàn dòng nước chảy xuống các quốc gia hạ nguồn, một điểm áp lực có thể được sử dụng để phá hoại nền kinh tế nông nghiệp của các nước ở hạ nguồn và tạo sự khan hiếm lương thực trong trường hợp xảy ra xung đột. Các nhà phân tích cho rằng Bắc Kinh cũng có thể sử dụng lợi thế này để đe dọa các nước Đông Nam Á phải nể sợ hay dọa trừng phạt nước nào chống lại chính sách bành trướng của Trung Quốc, gồm cả vấn đề Biển Đông hay các kế hoạch trong khu vực về Sáng kiến ​​Vành đai và Con đường" [1].

Đồng bằng sông Cửu Long gồm thành phố Cần Thơ (được coi là thủ đô miền Tây) và 12 tỉnh : Long An, Tiền Giang, Bến Tre, Vĩnh Long, Trà Vinh, Hậu Giang, Sóc Trăng, Đồng Tháp, An Giang, Kiên Giang, Bạc Liêu và Cà Mau. Với tổng diện tích khoảng 41.000 km² và tổng số dân 20 triệu, Đồng bằng sông Cửu Long chiếm 13% diện tích nhưng hơn 19% dân số cả nước, tốc độ tăng trưởng cũng cao hơn cả nước (năm 2015 tăng 7,8% so với 6,8%). Chỉ riêng lúa đã chiếm 47% diện tích và 56% sản lượng lúa cả nước ; xuất khẩu gạo từ toàn vùng chiếm tới 90% tổng sản lượng. Chưa kể thủy sản chiếm 70% diện tích, 40% sản lượng và 60% xuất khẩu cả nước [2]. Sông Mekong chảy vào Việt Nam chia thành 2 sông Tiền Giang, Hậu Giang rồi tỏa ra thành 9 nhánh đổ ra biển qua 9 cửa : Tiểu, Đại, Ba Lai, Hàm Luông, Cổ Chiên, Cung Hầu, Định An, Ba Thắc (Bassac) và Trần Đề. Chín nhánh sông của Mekong như 9 con rồng uốn lượn, nên ở Việt Nam sông Mekong được đặt tên là sông Cửu Long. Qua nhiều năm tháng, hai cửa sông Ba Lai và Ba Thắc (Bassac) bị bùn đất bồi lấp và biến mất. Do đó, sông Cửu Long hiện chỉ còn 7 cửa đổ ra biển.

Bản đồ sông Mekong và các đập thủy điện Lê Xuân Khoa

Việt Nam là nước ở cuối nguồn sông Mekong nên phải chịu ảnh hưởng tổng hợp nặng nề nhất trong số các quốc gia miền hạ lưu, vì khi hoạt động sản xuất ở Đồng bằng sông Cửu Long bị hủy hoại thì nguồn lợi kinh tế của cả nước phải lãnh hậu quả trầm trọng. Cứ xem những con số trên đây về nông sản và thủy sản cùng với số lượng xuất khẩu của Đồng bằng sông Cửu Long thì đủ thấy mức phá hoại của Trung Quốc đối với tương lai không xa của Việt Nam sẽ ghê gớm đến thế nào. Các chuyên gia kinh tế và môi trường trong và ngoài nước đã nhiều lần lên tiếng báo động về tương lai đen tối của Đồng bằng sông Cửu Long và kêu gọi giải quyết các nguy cơ trước mắt và lâu dài, không riêng cho Việt Nam mà cho cả bốn nước liên quan khác là Myanmar, Thái lan, Lào và Cam-bốt.

Tại Hội nghị Bộ trưởng các nước Mekong ở Bangkok ngày 1/8 vừa qua, trong chiến lược ngăn chặn tham vọng bành trướng của Trung Quốc ở khu vực Đông Nam Á, Bộ trưởng ngoại giao Hoa Kỳ Mike Pompeo đã khởi động lại dự án "Sáng kiến vùng Hạ lưu Mekong" (Lower Mekong Initiative – LMI) do cựu ngoại trưởng Hillary Clinton thiết lập năm 2009 chú trọng vào mục tiêu giúp các nước miền hạ lưu phát triển bền vững trước những hành động hiếp đáp và chia rẽ của Trung Quốc. Sở dĩ phải có thêm sáng kiến LMI vì Ủy hội sông Mekong (Mekong River Commission - MRC) đã tỏ ra bất lực trước thái độ lấn át của Trung Quốc. Cho đến gần đây, các giám đốc điều hành của MRC thường phải chiều theo ý muốn của lãnh đạo Bắc Kinh và tham vọng của Lào là trở thành "bình điện của Đông Nam Á", như vậy rất có hại cho nhân dân các nước hội viên. Bộ trưởng Pompeo nhấn mạnh đến việc duy trì và phát triển quan hệ đối tác giữa Hoa Kỳ và các nước trong nhóm LMI và loan báo một số sáng kiến mới, như dự án Nhật-Mỹ về Quan hệ Đối tác Điện lực Mekong (Japan-U.S. Mekong Power Partnership – JUMP) và dự án tài trợ cho các nước LMI ngăn chặn các tội ác xuyên quốc gia như buôn lậu ma túy, hoạt động phi pháp vùng Tam giác Vàng, buôn bán phụ nữ và lao động.

Quan trọng hơn hết là vào cuối năm nay, Hoa Kỳ sẽ tổ chức một hội nghị Ấn Độ - Thái Bình Dương nhằm tăng cường quản lý minh bạch các dòng sông xuyên biên giới, chù yếu là sông Mekong. Ông Mike Pompeo cũng cho hay là tại Diễn đàn Kinh doanh Ấn Độ - Thái Bình Dương vào tháng Mười Một ở Bangkok, Hoa Kỳ sẽ trình bày những sáng kiến mới nhằm giúp các quốc gia LMI về phát triển cơ sở hạ tầng, năng lượng và kỹ thuật số. Hoa Kỳ cũng sẽ cùng với Cộng hòa Hàn quốc tài trợ cho một dự án chụp hình từ vệ tinh để thẩm định các mô hình lụt lội và hạn hán của dòng sông Mekong. Trong khi đó, các nước trong nhóm LMI cũng sẽ cùng nhau chia sẻ các dữ kiện về nguồn nước Mekong và một chương trình mới trong chiến lược hợp tác kinh tế ACMECS (Ayeyawady-Chao Phraya-Mekong Economic Strategy) do Thái Lan đề nghị. Hoa Kỳ tuyên bố ủng hộ chiến lược này.

Sau hết, ngoại trưởng Pompeo đánh giá việc Việt Nam giữ vai trò chủ tịch của ASEAN năm 2020 là một cơ may tối hảo để công cuộc hợp tác Mekong tiếp tục tiến xa hơn, trong đó đề tài họp thường niên cấp bộ trưởng các nước LMI sẽ được tập trung, có tính chiến lược và hiệu quả hơn. Hoa Kỳ tuyên bố sẽ mãi mãi là người bạn của các nước trong nhóm LMI (không có gì bảo đảm nhưng đang rất có lợi cho Việt Nam, Thái, Lào, Cam-bốt cần được sử dụng tối đa). Một tín hiệu tốt mới đây là Cam-bốt đã quyết định hủy bỏ dự án xây cất hai con đập thủy điện Sambor và Stung Treng.

Mặc dù có sự hỗ trợ của Hoa Kỳ, khả năng các nước miền hạ lưu Mekong có thể thoát khỏi sự khống chế của Trung Quốc vẫn là một thách thức rất lớn, đặc biệt đối với Việt Nam, vừa là một nước nhỏ ở sát nách Trung Quốc vừa ở vào vị trí chiến lược quan trọng mà Trung Quốc cần phải chiếm đoạt để thực hiện quyền kiểm soát toàn khu vực. Vì những lý do trên, Việt Nam cần phải có một chiến lược khôn ngoan và một kế hoạch toàn diện, vừa vận dụng được nguồn nội lực mạnh mẽ của dân tộc vừa lôi cuốn được sự ủng hộ cần thiết của Hoa Kỳ và các nước quan tâm đến sự tồn tại và phát triển của Việt Nam, nhằm ngăn chặn Trung Quốc đang thực hiện chính sách bành trướng trong khu vực và tham vọng bá chủ toàn cầu. Cho đến nay, vì sợ Trung Quốc và vì lợi ích nhóm, chính phủ Việt Nam chưa làm được việc này.

Dự án Cứu nguy Đồng bằng sông Cửu Long

Các nước miền hạ lưu Mekong bắt đầu nếm đòn ức hiếp của Trung Quốc đúng vào dịp Ủy hội Sông Mekong (Mekong River Commission – MRC) ra đời vào tháng 4/1995 thay thế cho Ủy ban Mekong (Mekong Committee) bị tê liệt 20 năm vì sự thay đổi chế độ chính trị ở Việt Nam, Lào và Cam-bốt năm 1975. Khi đó, để ăn mừng sự hóa thân của Mekong Committee và sự ra đời bản Thỏa hiệp 1995, MRC tổ chức một chuyến du hành trên sông Mekong từ Thái Lan qua Việt Nam. Chẳng may giữa đường tàu bị mắc cạn vì Trung Quốc đang chuyển nước Mekong vào hồ chứa của đập thủy điện Mạn Loan (Manwan) thuộc tỉnh Vân Nam.

MRC gồm sáu nước ở ven sông Mekong nhưng chỉ có 4 nước là hội viên chính thức gồm Thái, Lào, Cam-bốt và Việt Nam. Trung Quốc và Myanmar chỉ tham gia với tư cách đối tác đối thoại (dialogue partner) của MRC và tùy tiện ứng xử không có điều kiện ràng buộc. Hậu quả của hành động ngăn chặn nguồn nước Mekong của Trung Quốc là hai trận "hạn hán thế kỷ" xảy ra cho ba nước Thái Lan, Cam-bốt và Việt Nam vào tháng 4/2016 và tháng 7/2019.

Tác giả Ngô Thế Vinh cho thấy ở Bắc Thái Lan, đồng ruộng khô cháy, khúc sông Mekong trơ đáy với cá chết. Biển Hồ ở Cam-pu-chia luôn luôn dư nước mà nay có nhiều ghe thuyền mắc cạn, và Đồng bằng sông Cửu Long ở Việt Nam "cũng đang chịu ‘những cơn đau thắt ngực’ do trái tim Biển Hồ bị thiếu nước trầm trọng" [3]. Tin tức và hình ảnh trên báo chí trong nước cũng báo động về tinh trạng khô cạn hay ngập mặn của đồng ruộng và các nhánh sông Cửu Long, nạn đất lún hay sạt lở làm mất kế mưu sinh của hàng triệu nông, ngư dân ở nhiều tỉnh như Long An, Bến Tre, Vĩnh Long, Đồng Tháp, An Giang [4]. Chắc chắn trong những năm sắp tới, các nước miền hạ lưu Mekong và Đồng bằng sông Cửu Long sẽ còn phải khốn đốn nhiều hơn nữa. Mới ít ngày trước đây, báo New York Times cho hay trong lúc Biển Hồ còn đang bị nguy cơ thiếu nước thì Trung Quốc lại cho xây thêm một đập thủy điện trên nhánh sông Mekong ở Lat Thahae thuộc Bắc Lào, phá hủy hàng chục ngôi làng gồm nhà ở, trường học, chùa chiền, đuổi dân chúng ở ven sông lui vào rừng dựng nhà lá sinh sống xa bờ [5].

Hình minh họa. Những căn nhà dọc sông Mekong ở thành phố Cần Thơ Reuters

Kỹ sư Phạm Phan Long, chuyên gia ngành môi trường, cho hay phát hiện mới nhất về tốc độ chìm của Đồng bằng sông Cửu Long được công bố trên Tạp chí khoa học Nature Communications ngày 28/8/2019 bởi nhóm nghiên cứu của Đại học Utrecht, Hòa Lan, cho thấy rằng Đồng bằng sông Cửu Long chỉ còn cao hơn mực nước biển 0,8m (so với mức 2,6m theo những dữ liệu trước kia,) đồng nghĩa với nguy cơ 12 triệu dân vùng đồng bằng này sẽ phải di cư trong 50 năm tới. Như vậy, nhu cầu đối phó với ô nhiễm, sụt lún và xâm mặn vào an ninh nguồn nước ở Đồng bằng sông Cửu Long vào lúc này quả là khẩn cấp [6].

Ở trên có nêu vấn đề Việt Nam cần phải có một chiến lược khôn ngoan và một kế hoạch toàn diện về đối nội và đối ngoại để có thể tự bảo vệ và cùng với quốc tế ngăn chặn Trung Quốc thực hiện tham vọng làm chủ Biển Đông Nam Á và thống trị toàn cầu. Vấn đề là liệu chính phủ Việt Nam có đủ bản lãnh biến thử thách thành cơ hội để thực hiện sứ mệnh lịch sử trước nguy cơ bị Trung Quốc chiếm đoạt đất nước và Hán hóa dòng giống Việt hay không.

Thực tế đau buồn là trong gần tròn ba mươi năm qua, kể từ sau hội nghị Thành Đô năm 1990, các tầng lớp lãnh đạo Việt Nam đã phục tùng Trung Quốc và ức hiếp chính dân mình đến độ đã bị nhân dân đưa lên bia miệng là "hèn với giặc, ác với dân". Chỉ đến gần đây, đầu tháng 7/2019, khi tàu thăm dò địa chất Hải Dương 8 của Trung Quốc được hộ tống bởi một đoàn tàu hải giám và dân quân xâm nhập vùng biển Bãi Tư Chính thuộc đặc quyền kinh tế của Việt Nam và là nơi tập trung nhiều nhất các lô dầu khí của Việt Nam, phát ngôn viên Bộ Ngoại giao mới lên tiếng mạnh mẽ phản đối Trung Quốc, yêu cầu "chấm dứt ngay các hành vi vi phạm, rút toàn bộ tàu ra khỏi vùng biển Việt Nam ; tôn trọng quyền chủ quyền, quyền tài phán của Việt Nam theo đúng các quy định của Công ước Liên Hiệp Quốc về Luật Biển 1982 mà Việt Nam và Trung Quốc đều là thành viên".

Đây là lần đầu tiên Việt Nam nêu đích danh Trung Quốc để phản đối hành động xâm phạm chủ quyền lãnh hải của Việt Nam, trái với quy định của luật pháp quốc tế. Tuy nhiên, trong khi tỏ rõ ý muốn dựa vào Hoa Kỳ để thoát khỏi vòng lệ thuộc Trung Quốc, chính phủ Việt Nam vẫn tiếp tục ngăn cấm và đàn áp nhân dân chống chính sách xâm lược của Bắc Kinh. Tình trạng oái oăm và nghịch lý đó không thể kéo dài. Giới lãnh đạo Đảng và chính phủ ở Việt Nam đang cực kỳ lúng túng trước những diễn biến phức tạp của tình hình thế giới ảnh hưởng đến Việt Nam, cụ thể là : chiến tranh thương mại Mỹ-Trung, chiến lược ngăn chặn Trung Quốc của liên minh "Bộ Tứ" (Mỹ-Úc-Nhật-Ấn) trong khu vực Ấn Độ -Thái Bình Dương, nguy cơ Trung Quốc tấn công Đài Loan vì hòn đảo này có xu hướng độc lập, và những cuộc biểu tình lên tới hai triệu dân ở Hong Kong đòi quyền tự chủ sau ba tháng đã khiến chính quyền thân Trung Quốc bắt đầu phải nhượng bộ nhưng cuộc tranh đấu của tuổi trẻ vẫn còn tiếp tục.

Chuyến đi Mỹ sắp tới, nếu có, của Tổng bí thư-Chủ tịch nước Nguyễn Phú Trọng, có thể nâng quan hệ Việt-Mỹ từ "đối tác toàn diện" sang "đối tác chiến lược" nhưng để đổi lấy quyết định gần Mỹ xa Trung, Tổng-Chủ Trọng sẽ yêu cầu Tổng Thống Trump xác nhận "tôn trọng thể chế chính trị, độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của nhau" như đã công bố trong bản Tuyên bố chung của hai nước sau hai cuộc gặp Obama-Sang năm 2013 và Obama-Trọng năm 2015. Nói cách khác, Nguyễn Phú Trọng sẽ dựa vào sự xác nhận của Tổng thống Trump để tiếp tục duy trì chế độ độc tài toàn trị theo mô hình Trung Quốc.

Từ nay đến Đại hội Đảng toàn quốc thứ 13 vào đầu năm 2021, dù những thành phần yêu nước và cấp tiến, trong và ngoài Đảng, có khả năng và điều kiện thuận lợi để xoay chuyển tình thế sang hướng "thoát Trung" và lộ trình dân chủ hóa hay không, công cuộc cứu nguy Đồng bằng sông Cửu Long vẫn là một nhu cầu cấp bách không thể trì hoãn. Việt Nam không thể chờ đợi cho đến khi "nước đến chân mới nhảy", thậm chí tác giả Ngô Thế Vinh đã dùng ẩn dụ boiling frog syndrome để ví Việt Nam với trường hợp con ếch bị đem bỏ vào một nồi nước lạnh rồi đun nóng lên dần. Con ếch không có một phản ứng nào cho đến khi bị nấu chín.

Hình minh họa. Những người đàn ông ngồi bên những căn nhà đổ sụp vì lở đất bên dòng Mekong ở thành phố Cần Thơ Reuters

Đó là lý do cần phải có kế hoạch Cứun nguy Đồng bằng sông Cửu Long thúc giục nhân dân thức tỉnh và hành động tự cứu thay vì thờ ơ, vô cảm, hay chỉ lên tiếng than phiền hay báo động. Hơn ba năm trước, tôi đã viết bài kêu gọi phát động chiến dịch cứu nguy Đồng bằng sông Cửu Long nhằm thúc đẩy nhân dân áp lực chính quyền phải quyết liệt chống lại những mưu toan ác độc của Trung Quốc [7]. Vì thiếu điều kiện khả thi ở trong nước, "chiến dịch" đã không thể trở thành hiện thực. Ngày nay, trước những diễn biến phức tạp của thời cuộc trong nước và quốc tế, trong khi chờ đợi tình thế biến chuyển thuận lợi, kế hoạch Cứu nguy Đồng bằng sông Cửu Long cần ưu tiên đáp ứng những nhu cầu cấp bách của người dân bằng những chương trình thực tế, khả thi, chú trọng vào những hoạt động cứu trợ xã hội, những giải pháp kỹ thuật và những cuộc vận động quốc tế.

Như vậy, Dự án Cứu nguy Đồng bằng sông Cửu Long sẽ gồm ba chương trình hoạt động chính :

1. Cứu trợ xã hội : giúp đỡ nông, ngư dân bằng việc hỗ trợ tài chính, vật liệu hay hướng dẫn nghề nghiệp để họ có thể vượt qua hay giảm bớt những khó khăn kinh tế do thiên tai và các đập thủy điện của Trung Quốc gây ra, huy động sự tham gia của mọi giới, nhất là sự đóng góp của giới doanh nghiệp giàu có và sự hướng dẫn kỹ thuật của các chuyên gia trí thức mọi ngành.

2. Nghiên cứu giải pháp kỹ thuật : các chuyên gia trong và ngoài nước hợp tác nghiên cứu, tìm kiếm những kỹ thuật canh tác mới như nuôi tôm và thủy sản nước lợ, những sáng kiến làm giảm bớt hậu quả của hạn hán như ngăn nước biển xâm nhập ruộng và xây nhà máy lọc nước mặn thành nước ngọt, khai thác sử dụng năng lượng tái tạo như điện gió và điện mặt trời có lợi ích cả về kinh tế lẫn môi trường, khiến cho việc xây thêm đập thủy điện không còn cần thiết.

3. Vận động quốc tế : kêu gọi chính phủ Hoa Kỳ và các nước có lợi ích trong khu vực, Liên Hiệp Quốc và các tổ chức quốc tế, ngoài việc hỗ trợ các chương trình nhân đạo và phát triển cho các nước miền hạ lưu sông Mekong, đặc biệt chú trọng vào mục tiêu chung là mạnh mẽ yêu cầu và áp lực Trung Quốc từ bỏ độc quyền quản lý nguồn nước Mekong và đối xử công bằng với các nước ở hạ lưu phù hợp với luật lệ xuyên quốc gia và bang giao quốc tế.

Thực hiện ba loại chương trinh trên đây, về mặt tinh thần, đều là trách nhiệm của chính phủ, nhưng cho đến nay, do lợi ích nhóm, chính phủ đã không mấy quan tâm đến các hoạt động khẩn cấp này. Đã đến lúc chính phủ phải thiết lập kế hoạch toàn diện, qui mô, kêu gọi sự ủng hộ và hợp tác của tư nhân, phối hợp với các chương trình của các tổ chức phi chính phủ, các ngành chuyên môn ở đại học, các chuyên gia quốc tế về sông nước và môi trường, đẩy mạnh các hoạt động điều hợp và đối thoại với Trung Quốc của Ủy hội sông Mekong (MRC) và hợp tác chặt chẽ với Sáng kiến vùng Hạ lưu Mekong (LMI) do Hoa Kỳ hỗ trợ. Đây là hình thức phối hợp đối tác công tư (public private partnertship, PPP) đã được áp dụng thành công ở nhiều quốc gia đang phát triển. Sự tham gia của các chương trình tư nhân vào Dự án Cứu nguy Đồng bằng Sông Cửu Long, dù hạn chế và nhỏ bé hơn của chính phủ, cũng sẽ hỗ trợ đắc lực cho những hoạt động hiện hữu hay bổ túc cho những hoạt động còn thiếu sót của các cơ quan hữu trách để có thể đem lại kết quả mong đợi. Đặc biệt loại chương trình thứ hai (giải pháp kỹ thuật) và thứ ba (vận động quốc tế) cần phải có sự tham gia của trí thức, chuyên gia Việt Nam và ngoại quốc. Trong những năm gần đây, nhiều nhân tài trong và ngoài nước đã tìm đến nhau trao đổi thông tin và ý kiến về những vấn đề phát triển bền vững nhưng chưa có cơ hội hợp tác trong những công trình nghiên cứu hay thực nghiệm cụ thể.

Tính khả thi của việc thực hiện Dự án

Dự án Cứu nguy Đồng bằng sông Cửu Long, được quan niệm như một phần nhỏ nhưng rất quan trọng trong chiến lược quốc gia mà mục tiêu tối hậu là bảo vệ độc lập, toàn vẹn chủ quyền trên đất và trên biển, chống lại mưu toan của Trung Quốc chiếm đoạt Việt Nam làm căn cứ chiến lược để thống lĩnh Biển Đông và kiểm soát toàn khu vực.

Tập trung vào Đồng bằng sông Cửu Long, Dự án có mục đích không chỉ cứu vãn nền kinh tế nông, ngư nghiệp ở 13 tỉnh miền Tây Nam phần mà luôn cả nguồn lợi xuất cảng quan trọng của cả nước. Nhưng ngay cả khi giới hạn trong một khu vực, Dự án cũng chỉ đóng góp chứ không thay thế cho một kế hoạch toàn diện cần phải có của chính phủ, nhất là dưới một chế độ độc tài toàn trị mà cái gì cũng "đã có Đảng và Nhà nước lo". Như vậy, trước khi nói chuyện thực hiện hãy bàn về tính khả thi của Dự án ở Việt Nam. Ai sẽ thiết lập và điều hành dự án ở Đồng bằng sông Cửu Long ? Dự án có vượt quá khả năng và phương tiện thực hiện của khu vực tư hay không ? Các hoạt động của dự án có thể bị chính quyền ngăn cấm hoặc sách nhiễu hay không ?

Dự án Cứu nguy Đồng bằng sông Cửu Long được trình bày như một kêu gọi đáp ứng nhu cầu khẩn cấp của đất nước mà bất cứ công dân hay tổ chức dân sự nào ở trong hay ngoài nước (tạm gọi chung là tổ chức phi chính phủ, hay NGO) cũng có thể thực hiện độc lập một phần hay nhiều chương trình của dự án, hoặc hợp tác với các chương trình của chính phủ trên bình diện địa phương, vùng miền hay toàn quốc, tùy theo khả năng chuyên môn và tài chính của mỗi tổ chức. Mỗi NGO hay mỗi nhóm NGO sẽ phụ trách một hay nhiều chương trình chọn lựa thích hợp. Theo cách phân công tự nhiên thì những NGO làm từ thiện sẽ phụ trách những chương trình hoạt động loại 1, những hội khoa học kỹ thuật sẽ nhận các chương trình loại 2, và các nhóm vận động về chính sách và giải pháp chính trị/ngoại giao sẽ chú trọng vào các hoạt động loại 3.

Hình minh họa. Hình chụp vào ngày 8/3/2016 : 2 người đàn o ong quăn lưới bắt cá cạnh một kênh ngăn nước mặn ở Long Phú, Sóc Trăng AFP

Để giảm bớt chi phí và gia tăng hiệu quả của Dự án, các tổ chức dân sự nên kết hợp thành nhóm NGO thỏa thuận với nhau trong việc phân chia công tác và chi phí. Những nhóm NGO như vậy sẽ dễ gây qũy hoạt động từ các nhà hảo tâm và các nguồn tài trợ công hay tư ở trong hay ngoài nước. Sự hợp tác và chia sẻ thông tin giữa các nhóm hoạt động, nhất là giữa các nhóm nghiên cứu (loại 2) và vận động (loại 3), cũng rất cần thiết vì thành tích của Dự án sẽ được biết đến nhiều hơn và có ảnh hưởng lớn hơn. Cả ba loại chương trình đều quan trọng nhưng thực tế là các hoạt động loại 3 (Vận động các chính phủ, quốc hội, tổ chức quốc tế, dư luận công chúng…) quan trọng nhất vì đây là tiếng nói của nhân dân, nếu được các nhà làm chính sách quốc gia và quốc tế lắng nghe thì sẽ dẫn đến những giải pháp có lợi ích thật sự cho sự tồn tại và phát triển của Đồng bằng sông Cửu Long, của Việt Nam và các nước miền hạ lưu sông Mekong. Vì cần có thông tin và dữ kiện từ tất cả các nhóm tham gia Dự án và nhờ những cách tiếp cận và quan hệ làm việc với nhiều đối tượng khác nhau, quốc nội và quốc tế, nhóm Vận động cũng đương nhiên thích hợp với nhiệm vụ cập nhật định kỳ các hoạt động của Dự án và làm các bản phúc trình tổng kết. Vì là tiếng nói chung của nhân dân và liên lạc với tất cả các chương trình của Dự án, các hoạt động loại 3 cần được tập trung và được đảm nhận bởi một tổ chức có khả năng và kinh nghiệm lâu năm về vận động và thông tin, liên lac.

Từ trên 30 năm qua, chính phủ Việt Nam đã đón nhận hàng nghìn chương trình nhân đạo và phát triển của các NGO quốc tế kể cả những tổ chức của người Việt Nam ở nước ngoài. Chính phủ cũng đã chấp thuận sự hợp tác về chuyên môn giữa các nhà khoa học và chuyên gia trong và ngoài nước, do đó sẽ không có gì phải lo ngại về những đóng góp của các NGO, hỗ trợ và bổ sung cho những chương trình cứu trợ nông, ngư dân Đồng bằng sông Cửu Long mà chính phủ không thể cung cấp đầy đủ. Đối với những nỗ lực vận động quốc tế nhằm "thuyết phục" Trung Quốc phải tôn trọng luật lệ quốc tế trong việc xử lý nguồn nước Mekong đối với các quốc gia miền hạ lưu, chính phủ và nhân dân Việt Nam tất nhiên phải cùng chung quan điểm, vì vậy chính phủ không có lý do gây khó khăn cho những giải pháp bảo vệ sự sống còn của Đồng bằng sông Cửu Long và lợi ích của đất nước.

Sự kiện gần đây chính phủ đã tỏ ra cứng rắn trước hành vi trái phép của Trung Quốc đưa tàu Hải Dương 8 xâm nhập khu vực Bãi Tư Chính trong vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam là một tín hiệu thuận lợi cho các hoạt động chuyên môn của Dự án. Chính phủ chỉ cần tiến thêm một bước cụ thể là kiện Trung Quốc trước Tòa án Quốc tế là hoàn toàn phù hợp với ý nguyện của toàn dân và sự mong đợi của quốc tế. Trước hành động ức hiếp quá đáng của Trung Quốc thậm chí ngăn cấm Việt Nam thi hành hợp đồng khai thác dầu khí với các công ty ngoại quốc trong thềm lục địa và vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam, đã đến lúc lãnh đạo Việt Nam phải dứt khoát không cho phép Trung Quốc tiếp tục chính sách "tầm ăn dâu" hay "salami slicing" (cắt lát salami) lần lần chiếm đoạt hết nguồn lợi sinh tử của Việt Nam. Trong khi đó, những cuộc vận động bảo vệ nguồn nước Mekong của các giới nhân dân Việt Nam sẽ hậu thuẫn mạnh mẽ cho những đòi hỏi chính đáng của chính phủ.

Vai trò của người Việt Nam ở nước ngoài

Cộng đồng người Việt hải ngoại, dù số đông đã lập nghiệp và mang quốc tịch nước ngoài, nhưng do những quan hệ về chủng tộc, vån hóa và lịch sử với quê hương nguồn cội, vẫn thấy có nghĩa vụ đóng góp cho những nỗ lực bảo vệ chủ quyền và phát triển đất nước. Nhiều chuyên gia ở các nước tiền tiến có thể hợp tác tích cực với các đồng nghiệp ở trong nước trong việc tìm kiếm các giải pháp cải thiện kỹ thuật canh tác giúp cho nông dân có thể tiếp tục sản xuất lúa gạo và thủy sản, hoặc sử dụng năng lượng gió hay năng lượng mặt trời thay cho thủy điện hay điện than để tránh ô nhiễm môi trường.

Tin tức mới nhất cho biết ngày 18/10 vừa qua, Pháp đã khánh thành nhà máy Năng lượng mặt trời nổi (Floating Solar) đầu tiên lớn nhất Châu Âu, không những cung cấp đủ năng lượng cho trên 4.000 hộ gia đình, mà còn giúp giảm hơn 1.000 tấn khí CO2 phát thải ra môi trường [8]. Từ nhiều tháng qua, Kỹ sư Phạm Phan Long, chủ tịch Quỹ sinh thái Việt (Viet Ecology Foundation -- VEF) tìm giải pháp thay thủy điện, đã bỏ công nghiên cứu việc thiết lập Hệ thống Năng lượng mặt trời nổi có dự trữ (Floating Solar-with-Storage System - FSS) trên hồ Nam Ngum (một phụ lưu sông Mekong) với số lượng điện năng GWh ngang với sức sản xuất của ba con đập thủy điện Pak Lay, Pak Beng và Luang Prabang mà chính phủ Lào đang chuẩn bị tiến hành, với giá KWh thấp hơn. Hệ thống FSS này đang được hoàn chỉnh và sẽ được đệ nạp cho các cơ quan thẩm quyền Lào và quốc tế xem xét trong những ngày sắp tới. Tiếp theo đó sẽ là đề nghị áp dụng hệ thống FSS cho Cam-bốt và Việt Nam.

Hình minh họa. Một phụ nữ ngồi nhìn những con thuyền đi qua tại Pak Beng trên dòng Mekong ở Lào AFP

Trí thức người Việt ở nước ngoài, nhất là ở Mỹ, có nhiều khả năng và cơ hội vận động với chính phủ, quốc hội và các cơ quan quốc tế có ảnh hưởng tới việc thiết lập các chính sách thuận lợi cho Việt Nam thoát khỏi sự khống chế của Bắc Kinh. Sự hợp tác giữa bên trong và bên ngoài như vậy rất hợp với chức phận tự nhiên của mỗi bên là trong nước chủ động, bên ngoài hỗ trợ.

Riêng về mặt vận động quốc tế thì cộng đồng ở nước ngoài có nhiều điều kiện thuận lợi hơn người trong nước. Gần 10 năm trước đây, tôi đã trình bày khá đầy đủ khả năng này trong bài "Trước hiểm họa Trung Quốc : Kế hoạch hành động của người Việt hải ngoại" trên trang mạng Talawas (02/07/2010) và Boxitvn (05/07/2010). Môt số chi tiết trong bài có thể được điều chỉnh để phù hợp với tình hình thời cuộc hiện nay, nhưng nội dung cơ bản của kế hoạch không có gì thay đổi. Để khỏi lập lại dài dòng, dưới đây là đường link dẫn đến bài đó trên Boxitvn.net với lời giới thiệu của nhà báo Hoàng Hưng : http://www.boxitvn.net/bai/7041

Kết luận

Dự án Cứu nguy Đồng Bằng sông Cửu Long cho thấy rõ đời sống của 20 triệu dân ở 13 tỉnh ven sông và nguồn lợi kinh tế của cả nước đang bị hãm hại trước mắt và có nguy cơ bị hủy diệt trong lâu dài bởi chuỗi đập thủy điện mà Trung Quốc đã và đang tiếp tục xây ở thượng nguồn và một số đập khác ở hạ nguồn, đặc biệt là những con đập của Lào rốt cuộc cũng do Trung Quốc giúp xây cất và kiểm soát. Đây là mối đe dọa quá lớn cho sự sống còn của đất nước nằm trong đại chiến lược của Trung Quốc là chiếm đọat Việt Nam làm bàn đạp thống lĩnh Biển Đông và toàn thể khu vực. Trong khi chờ đợi chính phủ xây dựng kế hoạch tổng thể cứu nguy Đồng bằng sông Cửu Long với sự đóng góp của chuyên gia nước ngoài và nguồn vốn quốc tế, những nỗ lực đáp ứng nhu cầu thực tế trước mắt và lâu dài cần phải được thực hiện gấp.

Dự án Cứu nguy Đồng bằng sông Cửu Long không thuộc quyền sở hữu, điều hành hay kiểm soát của một cá nhân hay tổ chức nào. Dự án này chỉ là một ý kiến, một đề nghị trình bày công khai, mong được nhiều người tán thành, bổ sung và thực hiện tùy theo phạm vi khả năng của cá nhân hay nhóm để góp phần bảo vệ đất nước mà không làm cho chính quyền phải lo ngại. Tuy nhiên, vì chủ đích của Dự án là bảo vệ sự tồn tại của Đồng bằng sông Cửu Long và nguồn lợl kinh tế của đất nước, công tác vận động để có được tiếng nói chung của nhân dân và sự ủng hộ của quốc tế cần phải có sự phối hợp và hành động đồng bộ hơn là hành động đơn lẻ. Trong trường hợp này, phương thức phối hợp giữa các đối tác công và tư (PPP) như đã nói đến ở một đoạn trên lại càng có hiệu quả hơn.

Vì phải liên lạc với các nhóm thực hiện chương trình của dự án để thâu thập thông tin và dữ ,kiện, đồng thời qua những cách tiếp cận và quan hệ làm việc với nhiều đối tượng khác nhau, nhóm Vận động cũng đương nhiên thích hợp với nhiệm vụ cập nhật định kỳ các hoạt động của Dự án và làm các bản phúc trình tổng kết. Nhiệm vụ này nên được một tổ chức có khả năng và kinh nghiệm về vận động đảm nhận. Đây không phải là công việc lãnh đạo hay điều hành dự án mà chỉ là công việc liên lạc với các chương trình, tổng hợp thông tin và cổ động cho dự án. Nhiệm vụ này chỉ cần giao cho một vài người phụ trách, cung cấp thông tin và dữ kiện cho các chuyên gia vận động, với một bản tin định kỳ hay một trang web, nếu cần. Điều này tránh được tình trạng lạm dụng quyền hành và tranh giành lãnh đạo có thể xảy ra giữa các tổ chức cộng đồng hay xã hội dân sự.

Cách tổ chức, phân công và phối hợp theo hàng ngang như vậy cho thấy những cá nhân và tổ chức tham gia thực hiện chương trình cũng là chủ của một phần dự án, vừa thể hiện được tinh thần bình đẳng và cạnh tranh lành mạnh (healthy competition) trong một "xã hội công bằng, dân chủ, văn minh" (những mục tiêu mà chính phủ đã nêu lên từ nhiều năm qua), vừa thu hút được sự ủng hộ cần thiết của quốc tế. Điều đó sẽ tạo thành sức mạnh tổng hợp của dân tộc và sẽ khiến cho Trung Quốc phải chùn bước xâm lấn và chiếm đoạt phi pháp. Các chương trình có thể thực hiện bất cứ lúc nào và cần được chia sẻ thông tin bằng mọi phương tiện sẵn có. Mong rằng không lâu sẽ có một tổ chức được đề cử hay tình nguyện đảm nhận công việc thu thập thông tin từ các chương trình hoạt động của dự án được đúc kết trên một Bản Tin (Newsletter) để phổ biến rộng rãi trong và ngoài nước.

Chỉ còn chưa đầy hai tháng nữa là tới phiên Việt Nam giữ vai trò chủ tịch ASEAN, tức là có thêm lợi thế quốc tế để đem lại lợi ích chung cho các nước trong khu vực. Việt Nam sẽ có thêm thẩm quyền trong những cuộc đàm phán với Trung Quốc về những vấn đề chủ quyền, an ninh, hợp tác và phát triển, không chỉ riêng các nước ASEAN mà bao gồm tất cả các nước liên quan đến Biển Nam Trung Hoa, tức Biển Đông của Việt Nam. Riêng về vấn đề lợi ích của các quốc gia miền hạ lưu sông Mekong, chủ tịch ASEAN cũng có trách nhiệm hỗ trợ cho Ủy hội MRC trong những cuộc đối thoại với Trung Quốc về quản lý nguồn nước Mekong trên cơ sở luật lệ xuyên quốc gia, đồng thời cũng hỗ trợ các sáng kiến của Hoa Kỳ và đồng minh giúp đỡ các nước hạ lưu sông Mekong bảo vệ kinh tế và môi trường trước những tác hại do chính sách kiểm soát nguồn nước từ các đập thượng nguồn của Trung Quốc. Tân Giám đốc Văn phòng MRC, Tiến sĩ An Pich Hatda, dù chưa làm việc được một năm đã tỏ ra sốt sắng thực hiện lợi ích của các quốc gia hội viên qua quyết định của chính phủ Cam-bốt đình chỉ dự án xây hai con đập Sambor và Stung Treng, tránh gây thêm nguy hại cho Đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam. Hi vọng Tiến sĩ Hatda có thể góp phần tích cực vào những nỗ lực của Hội đồng Chỉ đạo của MRC trong việc thuyết phục Trung Quốc xử lý nguồn nước Mekong một cách công bằng và thiện chí hơn đối với các nước ở hạ nguồn.

Dự án Cứu nguy Ðồng Bằng sông Cửu Long là một thử thách và cũng là một cơ hội cho cả chính phủ và nhân dân trước trách nhiệm lịch sử. Tuy nhiên, vì chính phủ có đầy đủ quyền hành và phương tiện nên việc thực hiện toàn bộ kế hoạch là trách nhiệm chính của chính phủ với sự đóng góp của các tổ chức tư nhân. Nếu chính phủ thực tâm muốn bảo vệ sự tồn tại của Đồng Bằng Sông Cửu Long và nguồn lợi kinh tế nông ngư nghiệp quan trọng nhất của đất nước thì việc thực hiện Dự án Cứu nguy Đồng bằng sông Cửu Long như đã trình bày trên đây là một cơ hội không có lần thứ hai để lấy được hậu thuẫn của nhân dân và sự ủng hộ của quốc tế. Trước tiên, chính phủ cần rút Petro Vietnam Power Corporation ra khỏi vai trò chủ đầu tư dự án xây đập thủy điện Luang Prabang lớn nhất của Lào trên dòng chính sông Mekong vì hiển nhiên là con đập này sẽ phá hoại Đồng bằng sông Cửu Long nhiều hơn nữa. Đã đến lúc các lãnh đạo cần chứng tỏ quyết tâm từ bỏ lợi ích nhóm và đoạn tuyệt mọi quan hệ lệ thuộc Trung Quốc như những điều kiện tiên quyết (sine qua non) để thành công.

Có lãnh đạo sáng suốt nào lại bỏ lỡ cơ hội cứu nước thuận lợi này để bị nhân dân và lịch sử kết án muôn đời về tội bán nước và hãm hại dân tộc ?

Lê Xuân Khoa

Nguồn : RFA, 22/10/2019

Một số bài và hình ảnh liên quan :

1. https://vnexpress.net/longform/ha-nguon-mekong-trong-con-khat-vo-tan-cua-bac-kinh-3945579.html

2. https://www.voatiengviet.com/a/mekong-tran-han-han-lich-su-ha-luu/5013842.html

3. https://baotiengdan.com/2019/08/23/viet-nam-that-thu-chien-luoc-tren-dia-ban-song-mekong/

4. https://www.project-syndicate.org/commentary/china-dams-mekong-basin-exacerbate-drought-by-brahma-chellaney-2019-08

5. https://tuoitre.vn/dong-bang-song-cuu-long-kho-can-trong-han-man-tram-nam-1068949.htm

6. "Nguy cơ chiến tranh nước gia tăng trên sông Mê Kông," bản dịch của Đỗ Tùng, danlambaovn.blogspot.com

[1] David Hutt, "Water war risk rising on the Mekong", Asia Times, Oct. 16, 2019. Xem bản dịch toàn bài của Dân Làm Báo trong mục Bài liên quan (số 6) ở trang cuối bài này. Theo Kỹ sư Phạm Phan Long, Trung Quốc chỉ góp có 40% lưu lượng sông vào mùa khô và trung bình 16% cho cả năm. Như vậy, họ chỉ dùng vũ khí này hiệu quả khi có hạn lụt vì khi đó họ mới vận hành các hồ đóng hay xả để gây xáo trộn và làm hạn hán hay lũ lụt khốc liệt hơn và cũng chỉ ảnh hưởng Thái Lan và Lào là chính. Năm 2016, khi Trung Quốc xả nước cứu hạn, Việt Nam không cảm nhận được kết quả. Tuy nhiên, nếu Trung Quốc liên minh với các đập ở Lào (mà họ kiểm soát) để chặn nước Mekong vào mùa khô hoặc xả nước bừa bãi vào mùa lũ thì cả Cam-bốt và Việt Nam đều chết dưới chân họ.

[2] Những con số về nông sản, thủy sản và số lượng xuất khẩu được dẫn từ Wikipedia.

[3] Ngô Thế Vinh, "Việt Nam thất thủ chiến lược trên địa bàn sông Cửu Long," báo Tiếng Dân, 25.8.2019.

[4] Xem mục Bản Tin trên báo Tiếng Dân, ngày 17.8 và 23.8.2019.

[5] https://www.nytimes.com/2019/10/12/world/asia/mekong-river-dams-china.html

[6] Cố Thủ tướng Võ văn Kiệt chuẩn bị chuyến đi Hòa Lan vào tháng Sáu 2008 để tìm hiểu lợi ích việc xây đê ngăn nước biển, nhưng chưa kịp đi thì mất. Khi đó, các chuyên gia của Hội Sinh Thái Việt (Viet Ecology Foundation -- VEF) ở California cũng đã soạn thảo xong một concept paper mấy chục trang về việc xây một "đê chiến lược" vừa bảo vệ vừa phát triển Đồng bằng sông Cửu Long sẵn sàng chuyển cho nhóm nghiên cứu của ông Kiệt.

[7] Lê Xuân Khoa, "Cần phát động chiến dịch Cứu nguy Đồng bằng sông Cửu Long", Bauxite Việt Nam, 16/3/2016.

[8] https://vietnambiz.vn/phap-khanh-thanh-nha-may-nang-luong-mat-troi-noi-lon-nhat-chau-au-20191019141501195.htm

Hệ thống hạ tầng ở Đồng bằng sông Cửu Long : đang chờ có tổng bí thư là người miền Nam ?

Trải từ đời thủ tướng Võ Văn Kiệt đến thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng, cả hai ông đều là dân Nam bộ, song hạ tầng giao thông ở Đồng bằng sông Cửu Long vẫn ạch đụi phát triển !

Cả nước có 740 km đường cao tốc nhưng Đồng bằng sông Cửu Long nối với trung tâm lớn nhất nước là Sài Gòn và miền Đông Nam bộ chỉ có 40 km đường cao tốc Sài Gòn - Trung Lương

Thời gian qua, mặc dù Đồng bằng sông Cửu Long đã được đầu tư nhiều công trình giao thông mới, bộ mặt giao thông của vùng được cải thiện ; tuy nhiên, đến nay vẫn còn nhiều ý kiến cho rằng đường bộ, đường thủy, cảng hàng không, cảng biển ở Đồng bằng sông Cửu Long chưa được đầu tư đồng bộ là trở lực rất lớn cho sự phát triển trong thời gian tới. Lớn nhất là nút thắt của trục giao thông chính - cao tốc Sài Gòn đi Cần Thơ, tuyến N2 (kết nối trung tâm vùng) và tuyến quốc lộ 60 (duyên hải phía Đông).

Những điểm nghẽn

Điểm nghẽn giao thông cũng là điểm nghẽn của nền kinh tế. Đồng bằng sông Cửu Long thật gần, như ở ngay cạnh Sài Gòn đấy thôi, nhưng từ Cần Thơ đi Sài Gòn chưa đầy 200 cây số mà tốn tới 3-4 giờ, thử hỏi làm sao nhà đầu tư không nản lòng khi tìm đến đây ?

Từ Sài Gòn về Đồng bằng sông Cửu Long, có 3 cách đi : theo quốc lộ (QL) 62 xuyên vùng Đồng Tháp Mười ; hoặc theo QL 1 và QL 50 cũng tụ về ngã ba Trung Lương. Chiều ngược lại, từ Sóc Trăng, theo QL 60 đi Trà Vinh, Bến Tre đến Tiền Giang cũng phải qua điểm giao Trung Lương. Còn nếu theo QL 80 từ Kiên Giang lên, hoặc theo QL 1… cũng đều cùng đích ‘hội tụ’ là ngã ba Trung Lương.

Ngoài điểm nghẽn ngã ba Trung Lương đang chờ giải quyết, thì còn 2 nút thắt khác : Tuyến N2 từ ngã ba Chơn Thành của tỉnh Bình Phước đến mũi Cà Mau, có tổng đầu tư gần 26.000 tỷ đồng, gồm 2 cụm dự án chính : cụm 1 là cầu Cao Lãnh và một đoạn tuyến tới Vàm Cống, vốn đầu tư khoảng 19.000 tỷ đồng ; cụm 2 từ Vàm Cống đến tỉnh Kiên Giang với vốn đầu tư hơn 6.000 tỷ đồng. Ngoài ra, phải triển khai các dự án nâng cấp QL 30 để kết nối giữa tuyến N2 với đường cao tốc Sài Gòn - Cần Thơ và QL 1. 

Nút thắt thứ 3 là tuyến nối QL 1 tại Sóc Trăng theo QL 60 qua Trà Vinh - Bến Tre, rút ngắn được quãng đường 70km từ Cà Mau đi Sài Gòn. Tuyến này đang cần phải làm sớm cầu Đại Ngãi và cầu Rạch Miễu 2 để giải quyết thực trạng kẹt xe như hiện nay.

Cảng biển chờ đợi mở rộng

Tại Đồng bằng sông Cửu Long, cảng Năm Căn là một trong những cảng được đầu tư từ năm 1995, có khả năng tiếp nhận tàu tải trọng 5.000 - 12.000 tấn. Khi được xây dựng, cảng này được xác định là một trong những hệ thống cảng biển thương mại quốc tế. Tuy nhiên, từ ngày có cảng đến nay, hiệu quả không như mong đợi. Luồng tàu ra vào cửa Bồ Đề cạn nên loại tàu có trọng tải lớn không ra vào được cảng Năm Căn.

Hiện nay, cảng Năm Căn đã xuống cấp, tàu có trọng tải lớn không thể cập cảng được. Trong khi đó, hàng xuất khẩu chủ lực của tỉnh Cà Mau như thủy sản, phân bón, gỗ… phải vận chuyển lên các cảng tại Sài Gòn và vùng lân cận. Riêng mặt hàng thủy sản, mỗi năm tỉnh Cà Mau xuất khẩu trên 1 tỷ USD nhưng chưa một lần xuất qua cảng Năm Căn. Việc vận chuyển hàng hóa lên các cảng tuyến trên làm phát sinh chi phí, giá thành tăng cao, giảm tính cạnh tranh. Tuy nhiên, các doanh nghiệp vẫn phải làm vì không có chọn lựa nào khác.

Hệ thống cảng biển trong vùng thuộc nhóm cảng số 6, với 7 cảng biển là Tiền Giang, Đồng Tháp, Cần Thơ, An Giang, Vĩnh Long, Năm Căn, Kiên Giang, với tổng công suất 20,7 triệu tấn/năm ; tổng lượng hàng hóa thông qua nhóm cảng này đạt 19,3 triệu tấn, tốc độ tăng trưởng trung bình đạt khá cao 26,26%, cao hơn cả nước 12,1%, thế nhưng chỉ có cụm cảng Cái Cui của Cần Thơ là có thể đón tàu 20.000 DWT.

Ngoài ra hiện luồng Quan Chánh Bố đã thông nhưng chỉ là luồng một chiều, nghĩa là có một tàu vào luồng thì tàu khác phải nằm chờ. Với quy định vận tốc tối đa khi lưu thông qua luồng là 7km/giờ thì thời gian tàu chạy qua luồng mất đến khoảng 7 giờ. Các hãng tàu nước ngoài phải tốn chi phí rất lớn từ 8.000 - 10.000USD/ngày, nên nếu phải mất nhiều thời gian chờ đợi thì lợi nhuận sẽ bị sụt giảm, đó là chưa kể khi phương tiện ra vào nhộn nhịp hơn thì luồng Quan Chánh Bố sẽ khó đáp ứng và chắc chắn sẽ xảy ra ùn tắc.

Trước sao, giờ vẫn vậy !

Không riêng cảng biển, mà đường thủy cũng đang chờ đợi được đầu tư mở mang. Người dân Đồng bằng sông Cửu Long từ xa xưa đã tận dụng thế sông mà đi lại, vận chuyển hàng hóa. Với lợi thế rất lớn, nhưng giao thông thủy ở Đồng bằng sông Cửu Long ‘trước sao giờ vẫn vậy’. Những tuyến huyết mạch như kênh Chợ Lách, Chợ Gạo thường xuyên bồi lắng, tàu bè đông đúc, lưu thông rất hạn chế. 

Theo Sở Giao thông và vận tải tỉnh Tiền Giang, tuyến kênh Chợ Gạo dài khoảng 28km, gồm rạch Kỳ Hôn, Chợ Gạo và rạch Lá, trong vòng 5 năm trở lại đây phát triển đột biến về lưu lượng và tải trọng. Mỗi ngày có khoảng 1.400 lượt phương tiện tải trọng 200 - 1.000DWT lưu thông, ngày cao điểm lên tới 1.800 lượt. Vì thế, tuyến đường thủy độc đạo nối các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long với Sài Gòn luôn trong tình trạng quá tải. Trong khi dự án nâng cấp kênh Chợ Gạo đang thực hiện bị chậm tiến độ, gây không ít khó khăn cho phương tiện lưu thông.

Kết quả khảo sát của Ngân hàng Thế giới tại Việt Nam, giá vận chuyển đường thủy rẻ 9 lần so với vận chuyển bằng đường bộ, an toàn nhất và ít ô nhiễm môi trường. Thế nhưng hiệu quả của vận tải thủy nội địa thời gian qua tại Đồng bằng sông Cửu Long được đánh giá là chưa tương xứng với tiềm năng.

Đâu là lý do ?

Trong một trả lời với đài RFA, dưới giác độ là nhà quan sát chính trị, ông Phạm Chí Dũng – một người con của đất Đồng Tháp, cho rằng các yếu tố gọi là vùng - miền hoặc trung ương - địa phương đã chi phối, dẫn đến sự mất cân đối trong chính sách phân bổ đầu tư phát triển hạ tầng ở Nam Bộ. Trung ương phải hơn địa phương, Hà Nội vẫn coi các tỉnh ở miền Bắc phải hơn các tỉnh ở khu vực miền Nam, cho nên mức độ đầu tư ở miền Bắc, thậm chí miền Trung, cao hơn miền Nam.

Lý do tiếp theo, đó là những nhóm lợi ích ở trung ương có mối quan hệ mật thiết, gần gũi và hiệu quả hơn các nhóm lợi ích ở miền Nam, thành thử dành được nhiều dự án đầu tư hạ tầng cơ sở từ vốn ngân sách và ODA nhiều hơn, từ đó dẫn tới tình trạng hạ tầng cơ sở miền Bắc và miền Trung được đầu tư và phát triển hơn ở miền Nam là như vậy.

Nguyễn Hồng Phúc

Nguồn : VNTB, 06/04/2019

"Cần Thơ gạo trắng nước trong

Ai về xứ bạc thong dong cuộc đời"

(Ca dao Nam bộ)

Nghịch lý chồng nghịch lý

Dù nhiều người đã nói rồi nhưng thiết nghĩ cũng cần phải nhắc lại cái nghịch lý đã, đang và sẽ còn diễn ra ở vùng đất cực Nam này của Tổ quốc, đó là : Đồng bằng sông Cửu Long tuy được xem là cái "xương sống" cho nền kinh tế nông nghiệp của cả nước nhưng lại là khu vực ít được Nhà nước quan tâm, đầu tư nhất so với các vùng miền khác về tất cả mọi phương diện. Tất cả những chuyện này không phải tìm đâu xa mà đã được thừa nhận ngay trong các văn bản báo cáo của nhiều cơ quan chức năng, các nhà nghiên cứu mỗi khi diễn ra cuộc hội nghị, hội thảo nào đó.

Điều kiện tự nhiên kinh tế xã hội ở Đồng bằng sông Cửu long

Hay như mới đây, Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Chu trong khi nêu quan điểm của mình về vấn đề đầu tư, xây dựng hạ tầng giao thông vận tải nhất là các dự án đường sắt trên cả nước đã cho thấy rõ hơn cái nghịch lý về vấn đề này ở khu vực miền Tây Nam bộ bằng những con số rất cụ thể :

"Miền Tây Nam Bộ là vùng đất trù phú bậc nhất của quốc gia, có tiềm năng to lớn về con người và thiên nhiên, có diện tích 40 548 km2 và dân số 18,5 triệu người. Tăng trưởng GDP của Miền Tây Nam bộ cao hơn bình quân cả nước. Vậy mà hiện nay miền Tây Nam bộ không có tuyến đường sắt nào. 74 năm cầm quyền rồi mà người Việt Nam cũng không chịu làm thêm 1 mét đường sắt ở Miền Tây Nam bộ. Trong khi đó, Miền Tây Bắc và Đông Bắc đã có tuyến đường sắt Lao Cai – Hà Nội, Thái Nguyên – Hà Nội, Hải Phòng – Hà Nội, Lạng Sơn – Hà Nội và đang xây dựng tuyến Quảng Ninh – Hà Nội. Về đường bộ cao tốc, đã có tuyến Lao Cai – Hà Nội, Thái Nguyên – Hà Nội. Quảng Ninh – Hải Phòng – Hà Nội, Bắc Giang – Hà Nội, và đang xây dựng tuyến Lạng Sơn – Bắc Giang.

Như vậy, nhìn tổng quát giao thông và vận tải Miền Tây Bắc và Đông Bắc vẫn cần tiếp tục đầu tư, nhưng chưa phải cấp thiết bậc nhất. Cấp thiết bậc nhất là tuyến Hồ Chí Minh – Hà Nội và Miền Tây Nam bộ. Cho nên, không phải ưu tiên cho Tây Bắc, Đông Bắc mà phải khẩn cấp đầu tư phát triển giao thông vận tải cho Miền Tây Nam bộ, cả đường sắt lẫn đường bộ cao tốc" [1].

Những nghịch lý trên rõ ràng ai cũng biết nhưng có một nghịch lý còn lớn hơn nữa đã làm cho Đồng bằng sông Cửu Long ngày một tụt hậu và kiệt quệ hơn mà không phải ai cũng đủ chân thành và dũng khí để nói ra. Trước khi gọi tên cái nghịch lý này là gì xin được nhắc lại hai sự kiện nhỏ dưới đây :

Năm 2009, Đồng bằng sông Cửu Long có diễn ra một cuộc thi Thơ do Hội liên hiệp các hội văn học nghệ thuật Cần Thơ tổ chức. Năm ấy, Ban giám khảo cuộc thi đã chọn bài thơ "Trăng nghẹn" của tác giả Hoài Tường Phong để trao giải nhất. Nhưng sau đó, dưới sức ép của "những người có trách nhiệm", Ban tổ chức cuộc thi sau đó đã quyết định "bẽ kèo" vào phút 90+1. Nghĩa là rút lại không trao giải nhất cho bài thơ với lý do tác giả Hoài Tường Phong đã "phản ánh" một sự thật về cái nghịch lý của vùng đất và con người nơi đây bằng mấy câu thơ mộc mạc, chân chất đến trần trụi :

"Đồng bằng quê hương tôi nhiều cái nhất ngậm ngùi:

Sản lượng lúa nhiều, vùng cá ba sa lớn nhất,

Đầu tư văn hóa thấp và khó nghèo cũng nhất,

Và cũng dẫn đầu, những cô gái lấy chồng xa"

Đó là chuyện xảy ra cách nay đúng 10 năm, còn gần đây nhất, liên quan đến sự kiện báo Tuổi trẻ Online bị đình bản 3 tháng, người ta lại tìm thấy ở đó một trong những nguyên nhân chính là do Báo Tuổi trẻ Online trước đó đã cả gan và vượt rào đăng bài viết "Sao trong quy hoạch không thấy cao tốc cho miền Tây" ngày 26/5/2017. Bài viết này bị các nhà chức trách rằng có nội dung mang tính kỳ thị vùng miền dễ "gây mất đoàn kết dân tộc" [2].

Hai câu chuyện, hai sự kiện tuy nhỏ nhưng lại chất chứa trong đó một sự thật rất xót xa. Hay nói khác đi đây chính là cái nghịch lý chồng nghịch lý mà người dân vùng Đồng bằng sông Cửu Long hiện nay đang phải oằn lưng gánh chịu. Cái nghịch lý về sự dối trá, nói mà không làm, nói một đằng làm một nẻo nhưng lúc nào cũng "cả vú lấp miệng em", không dám thừa nhận của "những người có trách nhiệm" trong bộ máy lãnh đạo quốc gia mỗi khi nghĩ về Đồng bằng sông Cửu Long.

"Hội nghị Diên Hồng" hay là chuyện "cha chung không ai khóc"

Sau khi được chỉ định làm Thủ tướng chính phủ (ngày 07/04/2016) thay cho người tiền nhiệm Nguyễn Tấn Dũng, ông Nguyễn Xuân Phúc ngay lập tức bắt tay vào việc với một khí thế hừng hực thường thấy của những kẻ mới ngồi vào "ngôi vua". Để nhanh chóng thích nghi và ghi dấu ấn trước quốc dân đồng bào ông cũng cho bày binh bố trận khắp nơi. Cái khẩu hiệu "Chính phủ kiến tạo và phục vụ" ngay lập tức được giới truyền thông tung hô hết ga. Không dừng lại ở đó, mỗi khi đến địa phương nào đó làm việc, ông cũng không bao giờ quên gửi một "thông điệp" với một công thức rất đặc trưng và có một không ai : "X, Y, Z...+ phải là đầu tàu/thủ phủ/đi đầu... của cả vùng/cả nước".

Lãnh đạo Chính phủ, các bộ ngành và địa phương tại phiên khai mạc “Hội nghị Diên Hồng”.

Tuy vậy, cũng phải mất một năm sau người đứng đầu Chính phủ mới bắt đầu triển khai nhiệm vụ "kiến tạo và phục vụ" người dân vùng Đồng bằng sông Cửu Long bằng một bản Nghị quyết (số 120/NQ-CP ngày 17/11/2017 về "Phát triển bền vững Đồng bằng sông Cửu Long thích ứng với biến đổi khí hậu") và một Hội nghị chính thức diễn ra trong hai ngày 26, 27/09/2017 tại thành phố Cần Thơ.

Và để chuẩn bị cho phiên điều hành chính thức của mình, trước đó ông Thủ tướng cùng đoàn tùy tùng đã có chuyến "tiền trạm" đi mây về gió bằng trực thăng để thị sát vùng Đồng bằng sông Cửu Long từ Cần Thơ đến Cà Mau. Còn nhớ, lúc nhìn thấy hình ảnh ngài Thủ tướng trên tay là tấm bản đồ còn ánh mắt thì nhìn đâm chiêu qua cửa sổ máy bay được các cơ quan báo chí đăng tải, một người bạn của tôi lúc ấy đã nhắn tin nói rằng : 

"Nhìn ông Thủ tưởng ngồi trên trực thăng tao xúc động và thương ổng quá ! Ông ấy tận tụy thế kia mà sao những đứa tham mưu lại không trang bị cho ổng một cái ống nhòm để ổng nhìn cho rõ, cho hợp cảnh và chụp hình cho đẹp hơn. Khoảng cách từ trực thăng với đất liền xa như thế mà chỉ nhìn bằng mắt thường thì liệu có thấy được gì không ? Thêm nữa, không biết ông ấy có phân biệt và nhìn ra được những vùng đất với cái tỉ lệ ghi trên tấm bản đồ không khi mà nó vốn khác xa so với trên thực địa" ?

Nhưng thôi đó là những chuyện bên lề. Vì như một thông lệ hiển nhiên và tất yếu về vô số các cuộc hội nghị, hội thảo lớn nhỏ từ trung ương đến địa phương ở xứ sở này (có lẽ trừ hội nghị thượng đỉnh Trump – Kim vừa mới diễn ra ở Hà Nội là thất bại vì Trump bỏ về sớm và không ký kèo gì với Kim), hội nghị năm 2017 cũng diễn ra rất thành công và tốt đẹp. Mà không thành công sao được khi mà cái hội nghị ấy được các cơ quan báo đài lúc bấy giờ gọi là "Hội nghị Diên Hồng cho Đồng bằng sông Cửu Long" với gần 500 đại biểu trong và ngoài nước đến tham dự rất khí thế và hoành tráng. Tuy vậy, chỉ có điều là sau một năm tổng kết và nhìn lại thì hỡi ơi, theo tường thuật của báo Tuổi trẻ ngày 21/11/2018 tất cả các nội dung trong bản Nghị quyết đều "vẫn chỉ nằm trên giấy" [3].

Hóa ra sau một năm tổ chức "Hội Nghị Diên Hồng", các chuyên gia, các nhà quản lý trong cuộc hội thảo (lại hội thảo) với tên gọi"Một năm thực hiện Nghị quyết 120 về phát triển bền vững Đồng bằng sông Cửu Long thích ứng biến đổi khí hậu" (do Trường đại học Cần Thơ phối hợp Thời Báo Kinh tế Sài Gòn tổ chức ngày 14/12/2018) mới té ngửa ra rằng suốt một năm qua vì không có ban điều hành để điều phối chung nên 13 tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long chẳng biết phải làm gì ? [4].

Hóa ra, tất cả lại là do "lắm sãi không ai đóng cửa chùa", "cha chung không ai khóc", Đồng bằng sông Cửu Long vì thế, từ chỗ là đứa con rơi, cha mẹ không thừa nhận đến khi được nhận lại rồi thì tình yêu thương giờ đây chẳng qua cũng chỉ là mấy lời vỗ về rất chiếu lệ và giả trá !

"Đi Bình Dương bán nước tương"

Những năm gần đây, người dân vùng Đồng bằng sông Cửu Long trong câu nói cửa miệng khi bàn về chuyện làm ăn thường bảo nhau rằng chắc chuyến này "đi Bình dương bán nước tương" quá. Câu nói với vần điệu nhịp nhàng mới nghe có vẻ vui tai và buồn cười này nhưng lại phản ánh một sự thật xót xa và đau lòng : một bộ phận người dân Đồng bằng sông Cửu Long hiện nay thật sự đang rất kiệt quệ cả về vật chất lẫn tinh thần.

Trong những năm gần đây, xuất khẩu lao động Nhật Bản tại Bình Dương diễn ra mạnh mẽ. Không chỉ là cơ hội để thoát nghèo, tìm hướng đi mới mà còn là cơ hội tìm việc làm tốt sau khi về nước.

Đi "Bình Dương bán nước tương" thực ra là rời bỏ làng quê, ruộng đồng, vườn tược để lao vào cuộc mưu sinh ở các khu đô thị, khu công nghiệp với đồng lương còm cỏi và tạm bợ nhưng đầy may rủi và bất trắc. Và với nhiều người nhiều người, dù biết là may rủi nhưng đó lại là sự chọn lựa và lối thoát duy nhất. Bởi dù sao "đi Bình Dương bán nước tương" vẫn thiết thực và "dễ thở" hơn là phải bám trụ lại quê nhà trong cái vòng luẩn quẩn của sự nghèo đói khi "được giá mất mùa" lúc "được mùa mất giá"...

Ngay sau Tết nguyên đán năm nay, chúng ta đã tận mắt chứng kiến một cuộc đại di cư của người dân Đồng bằng sông Cửu Long đi "Bình Dương bán nước tương" mà báo chí đã phản ánh qua sự kiện kẹt xe rất khủng khiếp, chưa từng có trong lịch sử trên quốc lộ 1A – tuyến đường và cửa ngỏ duy nhất kết nối vùng Đồng bằng sông Cửu Long với Thành phố Hồ Chí Minh và các tỉnh miền Đông Nam bộ.

Trở lại Sài Gòn sau Tết, người dân Miền Tây như "hóa điên" vì kẹt xe

Thật sự không biết khi chứng kiến những hình ảnh về sự vất vả cũng sự nhẫn nhịn, chịu đựng của người vùng Đồng bằng sông Cửu Long như thế, ông Nguyễn Xuân Phúc và "Chính phủ kiến tạo và phục vụ" của ông có suy nghĩ hay động lòng chút nào không ? Bởi còn gì tệ hại và xót xa hơn khi những cư dân của một vùng đất trù phú và giàu có nhất nước giờ đây đã phải tay bồng tay bế, tay xách nách mang, đèo nhau trên chiếc xe gắn máy, giành nhau từng centimet trên một con đường duy nhất để đi tìm miếng bỏ vào mồm ?

Nghị quyết để làm gì nếu nó mãi mãi vẫn chỉ là những con chữ vô hồn và các cuộc hội nghị, hội thảo thì kinh phí tổ chức cũng lấy từ tiền đóng thuế của những người dân lam lũ và ít học nơi đây ?

Thay lời kết

Trong câu chuyện bên lề "Hội nghị Diên Hồng cho vùng Đồng bằng sông Cửu Long năm 2017, người của bạn tôi sau đó còn nói với tôi rằng : 

"Ông Dũng là người miền Tây mà hai nhiệm kỳ Thủ tướng vẫn không đếm xỉa ngó ngàng gì vùng Đồng bằng sông Cửu Long thì cũng thôi, không nên quá kỳ vọng làm gì với cái Nghị quyết này của ông Phúc. Nói ra thì bảo là kỳ thị, phân biệt vùng miền, gây chia rẻ khối đại đoàn kết dân tộc nhưng hãy thử nghĩ lại xem có phải cái tư duy và sự kỳ thị, phân biệt vùng miền ấy vốn đã ăn sâu vào máu của chính những người lãnh đạo cao nhất của đất nước này suốt 40 năm qua không ?

Chỉ khi nào những người lãnh đạo cao nhất ở đất nước này biết thành tâm sám hối và cúi đầu xin lỗi về sự chậm trễ và kỳ thị của họ với người dân nơi đây thì Đồng bằng sông Cửu Long mới có hi vọng cất cánh, mới không còn bị coi là "vùng trũng" về giáo dục và văn hóa. Và nếu vẫn giữ cách nghĩ cùng cách làm như hiện nay thì Đồng bằng sông Cửu Long sẽ tàn lụi trước khi khí hậu kịp biến đổi hay bị nhấn chìm vì nước biển dâng !".

Cần Thơ, 21/03/2019

Quý Hạo Nhiên

Nguồn : viet-studies, 21/03/2019

----------

Nguồn tham khảo :

[1] https://www.facebook.com/chu.nguyenngoc/posts/1572168409583250

[2] https://www.tienphong.vn/xa-hoi/dinh-ban-3-thang-bao-tuoi-tre-online-1301723.tpo

[3] https://tuoitre.vn/mien-tay-da-lam-duoc-gi-sau-hoi-nghi-dien-hong-201811210945073.htm

[4] https://tuoitre.vn/de-nghi-lap-ban-dieu-phoi-phat-trien-vung-dong-bang-song-cuu-long-20181214151751468.htm

Gần như toàn bộ đồng bằng sông Cửu Long ở Việt Nam - một khu vực giúp nuôi sống khoảng 200 triệu người - sẽ chìm dưới nước đến năm 2100 với tốc độ diễn biến hiện thời, một nghiên cứu mới dự đoán.

Đồng bằng sông Cửu Long, nơi sinh cư của gần 18 triệu người và sản xuất một nửa sản lượng lương thực của Việt Nam, đang sụt lún do khai thác nước ngầm quá mức.

Vùng đồng bằng này, nơi sinh cư của gần 18 triệu người và sản xuất một nửa sản lượng lương thực của Việt Nam, đang đối mặt với cuộc khủng hoảng nhân đạo tiềm tàng này phần lớn là do việc khai thác nước ngầm quá mức đang khiến đất sụt lún trong khi mực nước biển đồng thời đang dâng lên, nghiên cứu nhận thấy.

Các nhà nghiên cứu tại Đại học Utrecht ở Hà Lan đã tạo ra một mô hình số rộng khắp toàn vùng đồng bằng để theo dõi tác động của việc khai thác nước ngầm trong 25 năm qua và sử dụng nó làm cơ sở cho các dự đoán trong tương lai.

Khi kết hợp với tốc độ gia tăng của mực nước biển do biến đổi khí hậu, họ nhận thấy rằng dù có hành động gì được thực hiện đi chăng nữa, vùng đồng bằng trũng thấp rộng lớn sẽ bị mất - mặc dù những thay đổi trong việc sử dụng đất có thể cứu vãn một số khu vực khác.

"Kết quả cho thấy khi khai thác nước ngầm được cho phép tăng liên tục như trong những thập niên qua, sụt lún do khai thác có thể nhấn chìm gần như toàn bộ đồng bằng sông Cửu Long", họ kết luận.

Philip Minderhoud, một nhà nghiên cứu các hệ thống dưới mặt đất và nước ngầm tại Đại học Utrecht và là người đứng đầu nghiên cứu này, cho biết khai thác nước ngầm là một trong những yếu tố quan trọng nhất trong một loạt các yếu tố khiến đồng bằng sụt lún trung bình khoảng một centimét mỗi năm.

"Đồng bằng sẽ chứng kiến rất nhiều thay đổi trong những thập niên tới", ông nói.

Việc Việt Nam chuyển sang nền kinh tế thị trường vào năm 1986 đã kéo theo việc khai thác nước ngầm ồ ạt từ mức gần như bằng không 30 năm trước cho tới 2,5 triệu lít hiện đang bị rút khỏi tầng nước ngầm của đồng bằng mỗi ngày.

Ông giải thích nước mất đi làm giảm áp lực trong cấu trúc địa chất bên dưới, khiến đồng bằng lún xuống.

"Tất nhiên người dân sống ở đồng bằng có thể phát triển được trong nhiều thập niên qua một phần là do họ có nguồn nước ngầm này như một nguồn nước ngọt miễn phí", ông nói. "Đó sẽ là một thách thức lớn bởi vì hoặc là bạn tăng tốc sự sụt lún hoặc là bạn không có gì để uống và tưới cho hoa màu của mình".

Ông nói mực nước biển đồng thời đang tăng với tốc độ khoảng 3 mm đến 4 mm mỗi năm.

Trọng lượng của những cấu trúc nhân tạo xây trên đồng bằng, dòng chảy trầm tích từ thượng nguồn suy giảm và độ nén tự nhiên cũng là những yếu tố góp phần làm mất đất đồng bằng, ông nói.

"Nhưng khai thác nước ngầm là nguyên nhân duy nhất mà con người thực sự có thể thay đổi một cách tích cực nếu muốn mức độ sụt lún", ông cho biết.

Dù việc nâng nhà và đường sá được thực hiện khéo léo hơn để ứng phó với vấn đề này, song tác động của nó đối với nông nghiệp là không thể tránh khỏi và nghiêm trọng, ông nói thêm.

Các nhà nghiên cứu nói trừ phi có hành động quyết liệt, phần lớn đồng bằng sông Cửu Long sẽ chìm dưới nước đến năm 2100.

Việt Nam là nước xuất khẩu gạo lớn thứ hai trên thế giới và 95 phần trăm sản lượng đó được sản xuất ở đồng bằng sông Cửu Long, nơi cũng chiếm 60 phần trăm lượng cá xuất khẩu của cả nước.

Bùi Chi Bửu, cố vấn của chính phủ Việt Nam về sản xuất lúa gạo và là cựu viện trưởng Viện Khoa học Kĩ thuật Nông nghiệp miền Nam, cho biết tác động kinh tế của việc mất đất vẫn chưa rõ ràng.

"Chúng tôi lo lắng về tương lai. Tài nguyên nước ngọt, nó có nghĩa là nguồn nước tự nhiên đến từ sông Mekong vào mùa khô là không ổn", ông nói.

Năm 2016, Việt Nam thiệt hại hơn 1,6 tỉ đôla do lũ lụt và hạn hán hủy hoại ít nhất 300 triệu tấn gạo ở vùng đồng bằng, ông nói.

Chín nhánh của sông Mekong bồi đáp phù sa cho vùng đất màu mỡ và phì nhiêu này khi chúng đổ biển khắp một khu vực có diện tích khoảng 40.000 km vuông.

Chín nhánh đó giờ chỉ còn bảy, ông Bửu nói. "Nhưng trong tương lai có lẽ chúng tôi còn bốn hoặc năm, tôi không biết".

Mất đi lượng trầm tích được bổ sung tự nhiên là một yếu tố hệ trọng khác góp phần làm đồng bằng sụt lún.

Các đập trên thượng nguồn sông Mekong, có chiều dài hơn 4.000 km bắt nguồn từ cao nguyên Tây Tạng ở Trung Quốc rồi chảy qua Lào và Campuchia trước khi tuôn qua vùng đồng bằng, đã dẫn tới việc mất đi khoảng 40 phần trăm dòng chảy trầm tích, ông nói.

Đồng bằng sụt lún là một vấn đề rất lớn.

Marc Goichot, chuyên gia WWF-Tiểu vùng Sông Mekong Mở rộng

Một nghiên cứu năm 2018 của Ủy ban Sông Mekong cho thấy 97 phần trăm dòng chảy trầm tích đến đồng bằng sẽ bị mất đến năm 2040 nếu tất cả các con đập dự định xây trên sông Mekong và các phụ lưu của nó được xúc tiến.

Ông Bửu nói các biện pháp chính sách ứng phó với nhiều thế lực làm xói mòn đồng bằng, có thể bao gồm đê và cửa xả nước, đang được soạn thảo.

Phạm Văn Hùng, Phó Liên đoàn trưởng Liên đoàn Quy hoạch và Điều tra Tài nguyên Nước miền Nam, người đóng góp vào nghiên cứu này, nói một số hạn chế đối với việc khai thác nước ngầm đã được chính phủ ban hành hồi gần đây.

Hàng chục triệu tấn cát cũng đang được khai thác hàng năm từ sông Mekong, bao gồm cả ở đồng bằng sông Cửu Long, và việc này càng làm vấn đề trầm trọng hơn, Marc Goichot, chuyên gia đặc trách về nước thuộc chương trình Tiểu vùng Sông Mekong Mở rộng của WWF, nói.

Tất cả các thế lực này đã tác động đến trạng thái cân bằng động vốn bổ sung cho vùng đồng bằng này một cách tự nhiên.

"Điều rõ ràng là tất cả các thế lực đó đều đang góp phần đưa tới một vấn đề", ông nói. "Đồng bằng sụt lún là một vấn đề rất lớn".

David Boyle

Nguồn : VOA, 17/02/2019

Mất cân đối trong đầu tư phát triển Vùng Miền

Thanh Trúc, RFA, 15/02/2019

Sau sự kiện quốc lộ chính từ Đông và Tây Nam Bộ lên Bình Dương và thành phố Hồ Chí Minh bị tắc nghẽn do lượng người đổ về quá tải, trong khi đó lại có cảnh người dân trải chiếu nhậu ngay trên đường cao tốc ở ngoài bắc, công luận đã thắc mắc vì sao cơ sở hạ tầng ở Nam Bộ, điển hình các trục giao thông quan trọng, không được đầu tư phát triển thỏa đáng như ở miền Bắc.

Nông dân chăn vịt trên đồng lúa ở huyện Vĩnh Thuận, Kiên Giang, Việt Nam ngày 16 tháng 1 năm 2007. AP

Đây là câu hỏi này đọc được trên các báo mạng trong nước mà mới nhất là bài có tựa đề Nói thẳng đầu Xuân với tác giả tự xưng "một người con Nam Bộ, quê quán Bắc Bộ", viết rằng khúc ruột của miền Nam tức Quốc lộ 1 của các tỉnh Nam Bộ sao mà chật hẹp khốn khổ, thậm chí nhiều đoạn tỉnh lộ quá kém so với các tuyến đường thênh thang của miền Bắc.

Số liệu tác giả nêu trong bài viết cho thấy Nam Bộ, gồm hai tiểu vùng Đông và Tây Nam Bộ với 19 tỉnh thành và 34 triệu người, là vùng kinh tế trọng điểm có tiềm năng và có mức tăng trưởng GDP hơn 12,6% so với tầm 7% cả nước, cống hiến 60% sản lượng công nghiệp, chưa kể 40% giá trị GDP là phần đóng góp từ Nam Bộ và 70% giá trị xuất khẩu của đất nước.

Tại sao lại có sự mất cân đối trong đầu tư trầm trọng giữa Bắc, Trung và Nam tới như vậy, là nguyên văn câu hỏi trong bài. "Người con Nam Bộ quê quán Bắc Bộ" này cho rằng nếu cứ vắt sức nộp ngân sách mãi mà không được tập trung tái đầu tư vào cơ sở hạ tầng thì liệu con gà Nam Bộ có còn đẻ trứng vàng mãi nữa hay không.

Không phải lần đầu tiên mà từ trước những câu hỏi tương tự về sự mất cân đối trong việc phân bổ phát triển cơ sở hạ tầng giựa Bắc, Trung Nam từng được báo chí trong nước trực tiếp hay gián tiếp đề cập đến.

Trao đổi cùng đài Á Châu Tự Do, ông Tống Văn Công, cựu tổng biên tập báo Lao Động, cho biết :

Tôi đồng ý với những ý kiến trên báo mà tôi đã đọc, đó là hiện tượng mất cân đối phải sửa chữa. Tôi biết tiềm lực của miền Nam, của Sài Gòn và Đồng bằng sông Cửu Long rất lớn, đầu tư không thỏa đáng như vậy sẽ hạn chế sự phát triển. Ý kiến mất cân đối rất đúng, và nếu đúng như nhận xét đó thì phải điều chỉnh lại kế hoạch đầu tư cho Sài Gòn và Đồng bằng sông Cửu Long. Phát triển các công trình, các con đường huyết mạch cũng nằm chung trong xây dựng cơ sở. Nếu các con đường huyết mạch không tốt thì lưu thông sẽ đình trệ. Nói chung ở nước mình tam quyền phân lập không rõ, có phân quyền nhưng mà do đảng lãnh đạo hết. phải có điều kiện tổng quát để phát triển đất nước cho cân đối mới được.

Sản xuất nông nghiệp của Đồng bằng sông Cửu Long tuy vẫn phát triển nhưng hơn 90% công việc làm trên đồng ruộng đều cơ giới hóa - Ảnh minh họa

Các yếu tố gọi là vùng- miền hoặc trung ương-địa phương đã chi phối, dẫn đến sự mất cân đối trong chính sách phân bổ đầu tư phát triển hạ tầng ở Nam Bộ, là phân tích của nhà quan sát chính trị Phạm Chí Dũng :

Trung ương phải hơn địa phương, Hà Nội vẫn coi các tỉnh ở miền Bắc phải hơn các tỉnh ở khu vực miền Nam, cho nên mức độ đầu tư ở miền Bắc, thậm chí miền Trung, cao hơn miền Nam.

Lý do thứ ba, những nhóm lợi ích ở trung ương có mối quan hệ mật thiết, gần gũi và hiệu quả hơn các nhóm lợi ích ở miền Nam, thành thử dành được nhiều dự án đầu tư hạ tầng cơ sở từ vốn ngân sách và ODA nhiều hơn, từ đó dẫn tới tình trạng hạ tầng cơ sở miền Bắc và miền Trung được đầu tư và phát triển hơn ở miền Nam là như vậy.

Mất cân đối trong đầu tư phát triển hạ tầng giữa Bắc Bộ và Nam Bộ đến từ chính sách phân bổ ngân sách bất hợp lý, là nhận xét của ông Nguyễn Văn Mỹ, công ty du lịch lữ hành Lửa Việt ở Sài Gòn.

Trong bài viết tựa đề Cần sự công bằng trong thu nộp và chi ngân sách đăng trên các báo trong nước, tác giả Nguyễn Văn Mỹ căn cứ trên số liệu của Tổng Cục Thống Kê để viết như sau :

Thành phố Hồ Chí Minh năm 2017 nếu thu được 100 đồng thì chỉ được giữ lại 18 đồng để chi cho đủ thứ, chưa kể chuyện bị thất thoát hoặc sử dụng không đúng. Ngân sách để lại ít ỏi như vậy thì có thể đầu tư được gì cho hạ tầng hay cho phúc lợi xã hội.

Được biết chỉ tiêu nộp ngân sách mà trung ương giao cho thành phố Hồ Chí Minh năm 2017 là trên 347 ngàn tỷ đồng. Năm 2018 chỉ tiêu này tăng lên gần 10%. Như vậy mỗi ngày thành phố phải thu được 1.032 tỷ đồng tiền thuế, mỗi giờ phải thu được 43 tỷ và mỗi phút là 717 triệu đồng bất kể buổi tối hay ngày nghỉ. Năm 2019, chỉ tiêu giao nộp ngân sách về trung ương tăng thêm thành 400 ngàn tỷ đồng nhưng tỷ lệ được giữ lại thì càng giảm :

Đại biểu thành phố Hồ Chí Minh là ông Phan Nguyễn Như Khuê có từng nói thẳng với Bộ Tài Chính là các anh đối xử với thành phố như là con bò sữa. Tôi thì tôi bảo rằng thật ra bò muốn có sữa thì phải được chăm sóc được bồi dưỡng, còn cứ tận thu như hiện nay thì có khi nó không có sữa đâu, có khi nó chết queo thì không biết lấy gì mà thu nữa..

Trong tất cảc tỉnh thành hiện nay, trích nộp nhiều nhất là thành phố Hồ Chí Minh tới 82% tiền thu được. Hà Nội ít hơn với 65%, Bình Dương 64%. Đà Nẵng miền Trung được trích lại 32% trong lúc tỉnh miền núi như Vĩnh Phúc lại được trích tới 47% và tỉnh Hải Dương chỉ đóng góp 2% thôi. Bên cạnh đó, 47 tỉnh còn lại, được cho là làm bao nhiêu xài bấy nhiêu, còn được trung ương hỗ trợ ngân sách. Theo ông Nguyễn Văn Mỹ, điều phi lý hơn nữa nữa là các tỉnh làm bao nhiêu xài bấy nhiêu và được hỗ trợ đó thì cơ ngơi của các cơ quan văn phòng rất to lớn, bộ máy nhân sự thì rất cồng kềnh.

Về phần Nam Bộ, đặc biệt Đồng bằng sông Cửu Long, ông Nguyễn Văn Mỹ nói :

Người ta thường kháo nhau ngoài Bắc thừa đường mà thiếu xe, thành phố Hồ Chí Minh và các tỉnh thì ngược lại thừa xe mà thiếu đường, nói lên việc mất cân đối giữa đầu tư cho các vùng. Có thể vì là thủ đô thì Hà Nội được ưu tiên hơn, đặc biệt trong lãnh vực hạ tầng và giao thông vận tải, nhiều cầu lớn được xây dựng, nhiều đường cao tốc và cầu cống được phát triển rất tốt.

Còn trong Nam, đặc biệt vùng Đông Nam Bô, đường sá phát triển không tương xứng. Riêng miền Tây, mật độ xe cộ trên Quốc lộ 1 từ thành phố Hồ Chí Minh về miền Tây là nhiều nhất và gần như đó là độc đạo. Thậm chí khi cây cầu Long An bị xà lan tông hư không đi được thì lúc đó Bộ Giao thông và vận tải mới hốt hoảng lập tức làm ngay cái cầu một bên. Trước đây nếu nhỡ có chuyện gì mà cầu hỏng là không đi được. Chuyện kẹt xe liên tục từ miền Tây về thành phố ngày Tết ngày lễ là hồi chuông cảnh báo. Hiện nay theo tôi biết Trung ương đang đầu tư vào việc phát triển hệ thống đường Hồ Chí Minh song song với đường Quốc lộ 1 nhưng mà phải khẩn trương hơn. Vấn đề hiện nay là phải tập trung hơn cho Đồng bằng sông Cửu Long.

Tóm lại, phản ảnh từ các bài viết trên mạng cũng như qua báo giới đã cho thấy để khắc phục tình trạng mất cân đối trong phân bổ đầu tư cơ sở hạ tầng thì Việt Nam cần hoạch định chính sách hợp lý, có tầm nhìn thiết thực, tương xứng với khả năng và tiềm lực của Nam Bộ, nhất là Đồng bằng sông Cửu Long vốn là vựa lúa trù phú và nguồn nông sản dồi dào của cả nước.

Thanh Trúc

Nguồn : RFA, 15/02/2019

*******************

Thiếu hụt lao động tại Đồng bằng sông Cửu Long

Thanh Trúc, RFA, 13/02/2019

Bản tin của Việt Nam Thông Tấn Xã cho thấy Đồng bằng sông Cửu Long vốn là vùng trọng điểm của lúa gạo, nông sản, thủy sản trên cả nước, nay tình trạng thiếu hụt lao động đang là vấn đề khó khăn mà nhà nông, doanh nghiệp chế biến thủy sản và các công ty sản xuất nông phẩm tại các nơi như Hậu Giang, Kiên Giang, Đồng Tháp, Bạc Liêu… phải đương đầu bao năm qua.

Thu hoạch lúa tại vùng Đồng bằng Sông Cửu Long AFP

Báo Tiền Phong thì dẫn lời một nông dân ở Sóc Trăng rằng làng quê của ông bây giờ gần như toàn người già và trẻ con thôi, còn thanh niên trai tráng đều bỏ lên Bình Dương để làm công nhân trong các hãng xưởng trên đó.

Thiếu hụt lao động là một trong những thực tế chung khi một nước nông nghiệp chuyển sang giai đoạn công nghiệp, và Đồng bằng sông Cửu Long là khu vực bị tác động nhiều nhất bởi tiến trình công nghiệp hóa này, là nhận định của tiến sĩ Đặng Kim Sơn, nguyên viện trưởng Viện Nghiên cứu Chiến lược nông nghiệp, hiện tại là viện trưởng Viện Nghiên cứu Thể chế và thị trường nông thôn :

Trong sản xuất nông nghiệp khi phát triển lên thì máy móc cũng tăng lên nên nó đẩy bớt lao động ra, và khi giá chênh lệch giữa lao động đô thị cao hơn so với nông thôn thì lao động thường chuyển về các vùng công nghiệp đô thị. Có lẽ ở Việt Nam vùng chịu tác động rõ rệt nhất chính là Đồng bằng sông Cửu Long.

Giáo sư Võ Tòng Xuân, hiệu trưởng Đại học Nam Cần Thơ, cũng đồng ý rằng tình trạng thiếu hụt lao động ở các tỉnh thuộc Đồng bằng sông Cửu Long, viếc máy móc thay thế sức người càng ngày càng phổ biến và trở thành một vấn đề cho khu vực :

Đúng là lao động ở Đồng bằng sông Cửu Long càng ngày càng yếu đi vì các vùng công nghiệp của thành phố Hồ Chí Minh, của Bình Dương, của Long An ngày càng thu hút thêm nhiều lao động. Có thể nói sản xuất nông nghiệp của Đồng bằng sông Cửu Long tuy vẫn phát triển nhưng cơ giới hóa là phần lớn, hơn 90% công việc làm trên đồng ruộng đều cơ giới hóa, người nông dân không tham gia bao nhiêu trong việc sản xuất lúa. Còn các công việc khác, thí dụ trồng mía người ta cũng trồng bằng máy, chỉ còn một số ít trồng bằng tay thôi. Tới lúc thu hoạch cũng bằng máy, nếu thu hoạch bằng tay thì rất đắt tiền. Ngay cây lúa cũng vậy nữa, người nông dân không thể nào có đủ tiền để trả cho công nhân. Đây là sự thật đang xảy ra ở Đồng bằng sông Cửu Long của mình.

Như vậy sau Đồng bằng Bắc Bộ, đến lượt Đồng bằng sông Cửu Long tiếp tục đối mặt tình trạng thiếu hụt lao động ngày càng nhiều. Tiến sĩ Đặng Kim Sơn phân tích :

Trong tất cả các vùng sinh thái ở Việt Nam thì chỉ có Đồng bằng sông Cửu Long là tăng trưởng âm về mặt lao động, tức là số người chuyển ra khỏi vùng nhiều hơn số người đẻ ra hoặc đi đến. Cái này vừa đúng theo qui luật nhưng mà mặt khác thì nó cũng thể hiện một điều là ở Đồng bằng sông Cửu Long thì cơ hội về sản xuất phi nông nghiệp, về công nghiệp… là không có nhiều, cho nên sức hút về giá lao động đã kéo người lao động trẻ ra khỏi vùng. Đó là lý do khiến lao động nông nghiệp rất khó khăn để có đủ người lao động. Ngay cả những đô thị như Cần Thơ chẳng hạn cũng là tình trạng phổ biến.

Chuyện bỏ quê lên tỉnh kiếm sống khiến là nhiều cặp vợ chồng phải gởi con trẻ lại cho cha mẹ để đi làm ăn xa, các cháu thiếu thốn tình thương và sự chăm sóc của bố mẹ trong lúc tuổi còn quá nhỏ. Mặt khác, mức lương cao trên thành phố có sức hấp dẫn đặc biệt đối với những người trẻ không kiếm được việc làm ở nông thôn. Giáo sư Võ Tòng Xuân :

Các doanh nghiệp thủy sản, đóng giày, may mặc, thường thu hút một lượng lớn lao động tương đối lớn, nhưng mà sau khi nghĩ Tết rồi thì số người trở lại không đủ, nhiều doanh nghiệp bị thiếu lao động bởi vì người ta có thể tìm được việc làm khác có thu nhập cao hơn. Sau đợt Tết này nhiều công ty đã có trường hợp phải tăng mức lương cho công nhân lên để người lao động có thể trụ lại làm việc với họ. Tôi nghĩ khuynh hướng này cũng giống như bên Thái Lan, Singapore hoặc Trung Quốc. Bây giờ mấy chỗ đó đâu phải là chỗ lao động rẻ nữa đâu.

Những xóm nhà lưa thưa ở vùng biên giới An Giang - RFA

Tiến sĩ Đặng Kim Sơn của Viện Nghiên cứu Thể chế và thị trường nông thôn, đề nghị cách khắc phục tình trạng mất cân bằng trong phân bổ lao động ở nông thôn và thành thị :

Năm nay, ngày mùng Năm mùng Sáu Tết, lúc các doanh nghiệp quay lại làm việc thì đường từ Cần Thơ lên Sài Gòn tắc nghẽn hàng chục tiếng đồng hồ, cho thấy mức độ di chuyển của lao động lên là khủng khiếp.

Để ngăn chặn tình trạng này thì có một cách làm mà một số nước một số nền kinh tế đã làm và đã khá thành công như trường hợp Đài Loan, và gần đây ở giai đoạn cuối của công nghiệp hóa thì Nhật Bản và Hàn Quốc cũng áp dụng, tức là đưa cơ sở hạ tầng về nông thôn, nhất là đường xá rồi là điện và đặc biệt là đào tạo nghề. Làm được như thế thì điều kiện đầu tư ở nông thôn trở nên thuận lợi không kém gì ở đô thị, các nhà máy sẽ chuyển về nông thôn, các khu công nghiệp sẽ đưa về nông thôn, nhất là những vùng đồng bằng có nhiều lao động.

Tiếp đấy, các đô thị lớn cũng giảm bớt các chức năng không cần thiết, ví dụ các trường đại học, các bệnh viện lớn. thậm chí các khu đô thị vệ tình được giãn về nông thôn. Nhờ thế cho nên điều kiện sống ở nông thôn và cơ hội việc làm ở nông thôn xuất hiện nhiều. Trong trường hợp đấy người dân nông thôn có thể không làm nông nghiệp nữa nhưng cũng không phải di chuyển lên thành phố. Đây là một trong những mô hình mà gần đây người ta gọi là ‘tăng trưởng bao trùm" .

Cách làm như thế rất tốt và có lẽ là cách duy nhất, tiến sĩ Đặng Kim Sơn khẳng định, để vừa giảm tải cho các thành phố lớn vừa không rút rỗng nông thôn đi, không để lại nông thôn chỉ toàn người già và trẻ em như hiện nay ở Việt Nam và đắc biệt ở Đồng bằng sông Cửu Long.

Với câu hỏi Việt Nam đã nỗ lực đến mức nào để tiếp cận và tiến hành mô hình khắc phục mà tiến sĩ Đặng Kim Sơn gọi là mô hình tăng trưởng bao trùm, viện trưởng Viện Nghiên cứu Thể chế và thị trường nông thôn trả lời :

Ở Việt Nam các nhà hoạch định chính sách cũng như người dân đã nhìn thấy. Tuy nhiên cách của chúng ta trong thời gian qua nhiều khi vẫn còn tiếp cận theo cách cũ, tức là thu hẹp khoảng cách đô thị và nông thôn bằng thuế thu ngân sách khá mạnh ở những vùng tăng trưởng cao, sau đó phân bổ trở lại cho những vùng nông thôn tăng trưởng thấp, để một mặt là xóa đói giảm nghèo, mặt khác là giản bớt chênh lêch thu nhập giữa đô thị với nông thôn nhằm giữ chân người lao động ở lại với nông thôn.

Thế nhưng cách làm này đã không mang lại hiệu quả như mong muốn bởi cách làm vừa qua tập trung quá nhiều vào đầu tư công để phát triển cơ sở hạ tầng và dịch vụ của đô thị :

Chiến lược đó vô hình chung đã tạo sức hút về mặt thị trường, tạo điều kiện rất thuận lợi cho đầu tư tư nhân. Đặc biệt đầu tư nước ngoài tập trung vào hai trục tăng trưởng lớn của đất nước là chung quanh thành phố Hà Nội và chung quanh thành phố Hồ Chí Minh.

Chính mô hình tăng trưởng như vậy đã tạo điều kiện để hút tài nguyên ra khỏi hai vùng đồng bằng lớn là Đồng bằng sông Hồng và Đồng bằng sông Cửu Long. Nhưng Đồng bằng sông Hồng trong chừng mực nào đấy là còn gần các khu công nghiệp, gần với các khu đô thị, trong khi đó Đồng bằng sông Cửu Long hoàn toàn là bị rút rỗng để chuyển về Đông Nam Bộ và quanh thành phố Hồ Chí Minh.

Khắc phục không hiệu quả khiến Đồng bằng sông Cửu Long bị rút rỗng lao động dần đi như hiện nay :

Nếu thực sự muốn giải quyết tận gốc rễ vấn đề chênh lêch về bố trí dân cư, chênh lệch về phân bổ lao động, ông Đặng Kim Sơn nhấn mạnh, thì cách tốt nhất để khắc phục là phải phát triển cơ sở hạ tầng ở hai vùng đồng bằng.

Đồng bằng sông Cửu Long mà cả Tây Nguyên vốn có lợi thế rất mạnh về và Tây Nguyên là hai nơi có lợi thế rất mạnh về phát triển nông nghiệp thì phải đưa về đây các ngành công nghiệp và dịch vụ hậu cần phục vụ cho nông nghiệp, nhất là công nghiệp chế biến nông sản.

Đây là giải pháp căn cơ nhất để có việc làm và thu nhập cho cư dân nông thôn ngay tại chỗ. Nói một cách khác, đây chính là mô hình tăng trưởng vừa vững bền vừa bao trùm mà trong thời gian tới Việt Nam chắc chắn phải tính đến như kết luận mà Tiến sĩ Đặng Kim Sơn nêu ra.

Thanh Trúc

Nguồn : RFA, 13/02/2019

Hậu quả hạn hán, sạt lở từ Đồng bằng sông Cửu Long : sự thiếu ý chí chính trị từ Bắc Kinh đến Campuchia, Lào (VNTB, 18/01/2019)

Trong cuốn sách "Cửu Long cạn dòng, Biển Đông dậy sóng" của Ngô Thế Vinh lần tái bản kỳ 2, trong lời nói đầu - tác giả đề cập đến hiện trạng "những con đập bậc thềm khổng lồ Vân Nam trên một vùng địa chấn không ổn định" mà Trung Quốc vẫn không ngừng xây, và một kế hoặc khác không kém phần táo bạo của Bắc Kinh là "dự án Cải thiện Thủy lộ thượng nguồn sông Mekong". Tác giả nhấn mạnh mối tương quan giữa Biển Đông và dòng sống Mekong, chính là "mối đe dọa như một ám ảnh lịch sử, do tham vọng bành trướng không ngưng nghỉ của nước lớn Trung Quốc".

Sạt lở đe dọa tương lai Đồng bằng sông Cửu Long. Ảnh : TTO

Thực tiễn đã cho thấy, vào năm 2016, hạn hán lớn đã xảy ra ở hạ nguồn sông Mekong, trong đó bao gồm cả Đồng bằng sông cửu Long (Đồng bằng sông Cửu Long) của Việt Nam. Nguồn cơn của đợt hạn hán nghiêm trọng chính là việc xây dựng các đập thủy điện gây ra hạn mặn sông Mekong và hàng loạt hệ lụy cho 60 triệu dân sống dưới vùng hạ lưu, và hiện tượng này cũng đẩy nhiều loài động vật quý hiếm tới bờ vực tuyệt chủng.

Cần nhớ, Đồng bằng sông Cửu Long chính là vựa lúa, vựa cá lớn nhất của Việt Nam.

Nhưng không dừng lại hạn hán, mà giờ đây, Đồng bằng sông Cửu Long còn đối diện với sự sụp lở từ cát làm ảnh hưởng đến sinh kế của hàng triệu người.

Trong một bài viết của VOV vào tháng 7.2017, đã trích dẫn ý kiến của một chủ cơ sở xay xát gạo bị sạt lở ở huyện Phong Điền (Tp. Cần Thơ), theo đó : Trước đây, khu vực này không thấy sạt lở. Mới đây thôi mới thấy sụp rất là nhanh, giống như mình lấy cục đá chọi xuống nước rồi mất tiêu.

Sự lo lắng của người dân đã cho thấy, những dự báo của tác giả Ngô Thế Vinh với Đồng bằng sông Cửu Long đang ngày càng trở nên sắc nét.

Một bài báo của Asahi gần đây cũng đã diễn tả thảm trạng từ tác động thượng nguồn đến hạ nguồn sông Mekong thông qua trường hợp của bà Tà Thị Kim Anh (Mỏ Cày, Bến Tre), người mà chỉ qua một đêm, một nửa gia sản đã bị nhấn chìm xuống dòng sông vì sụp lở cát.

"Nhà bếp, phòng giặt ủi, phòng ngủ đã biến mất", bà Kim Anh cho biết.

Theo các chuyên gia, việc thoải mái xây dựng đập thượng nguồn và khai thác quá mức lòng sông của sông MeKong đang khiến vùng đất tại hạ nguồn bị sụp lún ở mức 2cm/năm.

Không chỉ Việt Nam, mà Campuchia, Lào... cũng đang phải vật lộn trước tốc độ xói mòn đến từ tác động của dòng sông, xuất phát từ trầm tích đã bị loại bỏ bởi đập thủy điện ở thượng nguồn sông khu vực Campuchia, Lào, Trung Quốc. Ngoài ra đến từ nhu cầu khai thác cát phục vụ cho xây dựng.

"Vấn đề đây không phải là vấn đề thiếu nước, đó là thiếu trầm tích", ông Dương Văn Ni, chuyên gia về sông Mê Kông thuộc Đại học Quản lý Tài nguyên thiên nhiên thuộc Đại học Cần Thơ cho biết.

Đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam là nơi có lượng phù sa bồi đắp lớn, nhưng đó có vẻ đã là quá khứ, bởi hiện nay, dòng sông trong vắt.

"Không còn trầm tích từ thượng nguồn, lòng sông sâu hơn, dòng chảy mạnh hơn, ăn mòn nhanh hơn, và sụp lở,…" – đây là những gì mà Asahi khái quát.

Hệ quả đang tiếp tục diễn ra, nhưng cơn khát về điện chưa bao giờ dừng lại, bởi các dự án thủy điện vẫn đang tiếp tục. Đầu tháng 1/2019, Thủ tướng Campuchia Hun Sen - người mà vào tháng 4/2016 từng bày tỏ lo ngại về sự hạn hán và xâm nhập mặn do mực nước sông Mekong xuống thấp, người từng kêu gọi Trung Quốc tiếp tục xả nước xuống hạ nguồn sông Mekong, thì giờ đây lại là người bảo trợ cho một đập thủy điện trị giá 816 triệu USD tại tỉnh Stung Treng, gần biên giới với Lào, và được xây dựng bởi các công ty từ Trung Quốc, Campuchia và Việt Nam.

Đập là dự án thủy điện lớn nhất Đông Nam Á và nó sẽ gia tăng tác động mạnh đến nghề cá, đa dạng sinh học vùng hạ nguồn Mekong.

Hạn hán tại Bến Tre. Ảnh : Tạp chí cộng sản

Còn tại thượng nguồn, chính quyền Bắc Kinh vẫn tìm cách bảo vệ các con đập – vốn là nguyên nhân gây ra đợt hạn hán nặng vào năm 2016 bằng quan điểm, "hoàn toàn tuân thủ đúng pháp luật".

Nhưng thủy điện chưa phải là câu chuyện cuối cùng của tình trạng sạt lở, bởi tại hạ lưu, những tên trộm khai thác trái phép cát, thường vào ban đêm đã đẩy vấn đề đi xa hơn.

Pianyh Deetes, nhóm chiến dịch Sông quốc tế, người đã làm việc trên sông Mê Kông trong hai thập kỷ, cho biết, sự thiếu ý chí chính trị giữa các quốc gia có chung dòng sông đã khiến vấn đề trở nên bế tắc.

Và những gì đã và đang diễn ra tại Campuchia, với Thủ tướng Hunsen, người có những tuyên bố và hành động trái ngược đã cho thấy điều đó.

Tình trạng "cha chung không ai khóc" này sẽ tác động tiêu cực đến những quốc gia ở cuối dòng Mekong như Việt Nam. Nếu Việt Nam không coi Mekong tương tự như vấn đề chủ quyền tại Biển Đông, thì khủng hoảng lương thực (khiến hàng triệu người ly hương), gây ra tác động đến nền kinh tế - chính trị sẽ đến với Việt Nam không xa.

Hoa Nghi

*******************

Hiệp định thương mại : Việt Nam sẽ tiếp cận thị trường chiếm gần 50% GDP toàn cầu (via, 18/01/2019)

Việc Việt Nam chính thức bước vào hiệp định thương mại Đối tác xuyên Thái Bình Dương của 11 nước trong tuần qua và sau đó sẽ là một hiệp định với Liên Hiệp Châu Âu sẽ giúp cho đất nước phụ thuộc vào xuất khẩu này tiếp cận với thị trường phi thuế quan có tổng trị giá 45% GDP của toàn thế giới – một cú hích lớn nhất cho nền kinh tế Việt Nam kể từ khi gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO).

Công nhân làm việc tại một nhà máy may ở Bắc Giang, gần Hà Nội. Ngành may mặc và dày giép của Việt Nam được cho là sẽ thu lợi lớn từ các hiệp định thương mại tự do.

Quốc hội Việt Nam phê chuẩn hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) vào tháng 11 vừa qua và có hiệu lực từ ngày 14/1, để hưởng lợi thuế nhập khẩu thấp sang các thị trường lớn như Canada và Nhật Bản. Hiệp định, mà Washington đã rút lui đầu năm 2017, chiếm 13,5% nền kinh tế thế giới, tương đương khoảng 10 nghìn tỷ USD.

Các quốc gia khác tham gia hiệp định đang trong quá trình phê chuẩn thỏa thuận. Ngoài Việt Nam, sáu quốc gia khác đã phê chuẩn TPP-11, mang lại một tỷ lệ cao trong việc thực thi đầy đủ. Việt Nam cũng đang chờ Liên Hiệp Châu Âu, khối chiếm 21,8% GDP thế giới, để phê chuẩn một thỏa thuận thương mại tự do mà hai bên đã đàm phán trong năm 2015. EU dự kiến sẽ phê chuẩn trong năm nay.

Hai thỏa thuận này kết hợp với nhau sẽ thúc đẩy xuất khẩu, nền kinh tế phát triển nhanh của Việt Nam và thúc đẩy tăng trưởng của tầng lớp trung lưu, theo hai nhà phân tích cho biết.

Họ nói rằng các thỏa thuận cũng sẽ làm cho Việt Nam hấp dẫn hơn đối với các nhà đầu tư nước ngoài cho dù họ có thể vẫn chọn Trung Quốc làm nơi đặt nhà máy trong khi Việt Nam cần phải cứng rắn hơn trong vấn đề sở hữu trí tuệ và lao động để tông trọng các thỏa thuận trên.

"Việt Nam sẽ được hưởng mức thuế tương đối thấp hơn ở một số thị trường xuất khẩu mà họ tham gia cạnh tranh", Luật sư Frederick Burke của công ty luật Baker McKenzie tại thành phố Hồ Chí Minh cho biết. "Thật khó để nói điều gì sẽ lớn hơn WTO, đó thực sự là một mối lợi lớn. Nhưng (trong năm 2018) chúng tôi đã có nguồn đầu tư trực tiếp nước ngoài tương đương với lượng mà chúng tôi có trong năm gia nhập WTO".

Đột phá TPP

Việt Nam được coi là một trong những nước hưởng lợi nhiều nhất từ CPTPP vì nền kinh tế đang phát triển và giá trị xuất khẩu vượt quá 200 tỷ USD trong năm 2017. Các quốc gia thành viên khác của hiệp định sẽ là những nhà nhập khẩu ròng hàng hóa do Việt Nam sản xuất.

Kể từ năm 1986, nền kinh tế của đất nước từng bị chiến tranh tàn phá này đã tiến bộ dựa vào việc đầu tư nước ngoài đến các nhà máy sản xuất hàng xuất khẩu từ hàng may mặc cho tới hàng điện tử tiêu dùng. Việt Nam gia nhập WTO vào năm 2008, và điều này mang lại cho Việt Nam các quyền thương mại tương tự như 164 thành viên khác.

Adam McCarty, kinh tế gia trưởng của Mekong Economics ở Hà Nội, cho biết hàng hóa được sản xuất có giá trị thấp như giày dép sẽ trở nên rẻ hơn để vận chuyển đến các quốc gia đối tác quan trọng ở Thái Bình Dương như Úc.

Các nước Châu Âu và vành đai Thái Bình Dương muốn có các thỏa thuận thương mại với Việt Nam để họ có thể bán hàng nhập khẩu nhiều hơn cho tầng lớp trung lưu đang lớn mạnh. Tập đoàn Tư vấn Boston dự báo tầng lớp trung lưu ở Việt Nam sẽ chiếm 1/3 trong số 93 triệu dân vào năm tới.

Thương mại EU-Việt Nam đã tăng gấp bốn lần trong thập kỷ qua và thỏa thuận thương mại giữa hai bên có thể giúp tăng GDP Việt Nam thêm 15%, Nghị viện Châu Âu cho biết trong một tuyên bố. Cho đến nay, thỏa thuận EU-Việt Nam vẫn chưa được phê chuẩn vì "những lo ngại về thủ tục phê chuẩn chính xác" nhưng với hy vọng sẽ có được những cái gật đầu cuối cùng trong năm nay.

Quan hệ đối tác xuyên Thái Bình Dương cho phép người Việt Nam được dễ dàng vào 10 quốc gia thành viên khác cho các mục đích liên quan đến kinh doanh.

Tuân thủ các yêu cầu

Là một thành viên của hiệp định đối tác xuyên Thái Bình Dương, Việt Nam phải cho phép thành lập các công đoàn độc lập, chuẩn hóa các quy tắc thu mua của chính phủ để các công ty từ các quốc gia hợp tác khác có thể đấu thầu và đẩy mạnh thực thi quyền sở hữu trí tuệ. Các chuyên gia nói rằng Việt Nam chưa đạt được điều đó.

Carl Thayer, giáo sư danh dự tại Đại học New South Wales, từ Canberra nói rằng : "Vì Việt Nam đã ký và giờ đây nó đã được phê chuẩn tại Quốc hội, TPP, đối với những người muốn thúc đẩy cải cách, là một chiếc gậy để thúc đẩy những người khác phải hành động để tiến hành cải cách, và nói với họ rằng chúng ta phải đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế đó".

Các giới chức Hà Nội muốn tuân thủ để Việt Nam có được những lợi ích lớn hơn từ hiệp định thương mại Thái Bình Dương, theo Nguyễn Trung, trưởng khoa quan hệ quốc tế tại Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hồ Chí Minh. "Họ muốn có được một động lực mới cho nền kinh tế của Việt Nam và TPP là một trong những giải pháp".

Tuân thủ các yêu cầu phi thuế quan, đặc biệt là sở hữu trí tuệ, sẽ làm cho Việt Nam khác biệt với Trung Quốc – nơi được coi là "công xưởng của thế giới", theo kinh tế gia McCarty.

Việt Nam hiện đã nổi bật hơn Trung Quốc vì chi phí lao động thấp hơn, đặc biệt là đối với các nhà đầu tư từ các nền kinh tế phát triển ở Châu Á. Trung Quốc cũng thiếu các công đoàn độc lập và đang chật vật với việc thực thi quyền sở hữu trí tuệ, một điểm nhấn trong sự tranh chấp rộng lớn hơn về thương mại giữa Trung Quốc và Mỹ bao trùm suốt cả năm 2018.

"Các điều khoản và điều kiện thành viên làm cho Trung Quốc không thấy hấp dẫn để muốn trở thành thành viên" của hiệp định đối tác xuyên Thái Bình Dương, kinh tế gia McCarty nói. "Rất nhiều điều trong đó liên quan đến quyền sở hữu trí tuệ và có tất cả những điều ông Trump đang yêu cầu họ làm vào lúc này. Nó cũng gồm những quyền về lao động. TPP yêu cầu có các công đoàn ở mức nghiệp đoàn, một điều mà Trung Quốc không thể tham gia".

Ralph Jennings

***************

Việt Nam chịu ảnh hưởng lớn nhất nếu xảy ra xung đột ở Biển Đông (VOA, 18/01/2019)

Phó Thủ tướng-Bộ trưởng Ngoại giao Phạm Bình Minh vừa đưa ra quan điểm của Việt Nam về vấn đề Biển Đông, trong đó, ông thừa nhận Việt Nam sẽ là nước chịu ảnh hưởng lớn nhất nếu xảy ra xung đột trong khu vực.

Bộ trưởng Ngoại giao Việt Nam Phạm Bình Minh (phải) tiếp Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị tại Hà Nội ngày 1/4/2018.

Phát biểu của ông Phạm Bình Minh được đưa ra với báo giới trong nước sau khi các lãnh đạo Việt Nam vừa kết thúc cuộc hội đàm mới nhất với phía Trung Quốc về vấn đề biên giới trên bộ và trên biển hồi đầu tuần này.

"Các nước quan tâm và có nhiều hoạt động quân sự diễn tập tại khu vực này, làm cho tình hình Biển Đông nóng hơn. Biển Đông là mối quan tâm chung, không được tiến hành các hoạt động có thể dẫn đến sự cố, gây xung đột trong khu vực. Việt Nam là nước sẽ chịu ảnh hưởng lớn nhất nếu xảy ra xung đột trên Biển Đông", báo Dân Trí dẫn lời Bộ trưởng Ngoại giao của Việt Nam nói hôm 15/1.

Ông Phạm Bình Minh cho biết thêm rằng Hà Nội đang cố gắng duy trì sự cân bằng giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc vào thời điểm cạnh tranh ngày càng tăng giữa hai cường quốc thế giới.

"Không chỉ Việt Nam, mà nhiều nước khác sẽ phải xem xét làm thế nào để điều hướng tình hình", Viet Nam News dẫn lời ông Phạm Bình Minh.

Ngoài ra, người đứng đầu Bộ Ngoại giao Việt Nam cũng bày tỏ sự thất vọng về tiến trình chậm chạp của Bộ Quy tắc ứng xử trên Biển Đông (COC).

Hồi tháng 8, Trung Quốc và Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) đã thống nhất một dự thảo văn bản đàm phán và hy vọng sẽ kết thúc các cuộc đàm phán về COC vào năm 2021. Tuy nhiên, theo lời ông Phạm Bình Minh, tiến trình này chậm hơn so với dự kiến.

Khánh Hòa : Khách du lịch Trung Quốc ở lại lao động không phép (RFA, 07/11/2018)

Giới chức tỉnh Khánh Hòa mới đây cho biết tỉnh này thời gian qua đã phát hiện nhiều khách Trung Quốc đến lao động bất hợp pháp.

Du khách Trung Quốc tại Nha Trang - Photo : RFA

Báo người Lao Động hôm 7/11 trích thông tin từ Ủy ban Nhân dân tỉnh Khánh Hòa cho biết, 8 tháng đầu năm 2018, các cơ quan chức năng tỉnh này đã phát hiện 314 người nước ngoài, phần đông là Trung quốc, nhập cảnh du lịch nhưng sau đó ở lại lao động không phép. Các cơ quan chức năng tỉnh này đã phạt hành chính 227 trường hợp với tổng số tiền hơn 2,2 tỷ đồng do các vi phạm trong lĩnh vực xuất nhập cảnh.

Ngoài ra, cũng theo báo Người Lao Động, người dân địa phương phàn nàn khách du lịch Trung Quốc tràn ngập đường phố nhưng nhiều người không có ý thức, để lại hình ảnh phản cảm.

Theo thống kê của tỉnh này, trong 9 tháng đầu năm, hơn 1,4 triệu khách Trung Quốc đã đến Khánh Hòa, tăng hơn 56% sơ với cùng kỳ năm ngoái và chiếm hơn 66% lượng khách quốc tế đến tỉnh này. Trung bình mỗi khách Trung Quốc lưu trú ở Nha Trang từ 4 đến 5 ngày.

https://youtu.be/Wn7nFutuVPk

******************

Khách Âu, Mỹ đến Hội An, Huế giảm vì khách Hàn Quốc, Trung Quốc tăng mạnh (RFA, 07/11/2018)

Lượng khách Âu Mỹ đến Huế và Hội An thời gian gần đây đang có chiều hướng giảm xuống trong khi lượng khách đến từ Hàn Quốc và Trung Quốc tăng mạnh.

Khách Trung Quốc mặc áo có in hình đường lưỡi bò tại sân bay Cam Ranh 13/5/2018. Courtesy FB

Thời báo Kinh tế Sài Gòn hôm 6/11 trích lời ông Nguyễn Văn Lanh, Trưởng phòng Văn hóa thông tin thành phố Hội An cho biết các thị trường Âu, Mỹ vốn được coi là những thị trường truyền thống của Hội An trong mùa từ tháng 10 đến tháng 3 nhưng đã bị sụt giảm trong 2 năm gần đây. Ông Lanh cho biết, khách Hàn Quốc và Trung Quốc trong khi đó lại tăng đáng kể, có đôi lúc chiếm từ 70 đến 80% lượng khách quốc tế.

Báo cáo của Phòng Văn hóa thông tin Hội An cho biết, năm 2017 thành phố này đón hơn 3 triệu lượt khách, trong đó lượng khách quốc tế luôn chiếm 70 đến 75%.

Ông Nguyễn Sơn Thủy, Giám đốc Công ty Lữ hành Indochina Unique Tourist được Thời báo Kinh tế Sài Gòn trích lời cho biết việc sụt giảm khách từ Âu, Mỹ, Úc đến các khách sạn ở Hội An là do khách Trung Quốc và Hàn Quốc đã phủ kín phố cổ Hội An. Ông Thủy cho biết Huế cũng bị ảnh hưởng tương tự.

Nguyên nhân khiến lượng khách Trung Quốc và Hàn Quốc đến Huế và Hội An tăng cao được cho là do ngày càng có nhiều đường bay thẳng từ Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản đến miền Trung và ngược lại.

Bên cạnh đó, nguyên nhân sạt lở nghiêm trọng ở Cửa Đại, Hội An cũng được coi là nguyên nhân khiến khách Âu Mỹ bớt mặn mà với Hội An.

****************

30 triệu người tại ĐBSCL sẽ mất nhà nếu nước biển dâng 1m (RFA, 07/11/2018)

Ít nhất 30 triệu người tại đồng bằng Sông Cửu Long sẽ mất nhà cửa, đất đai, sinh kế nếu mực nước biển dâng lên 1m.

Hình minh họa. Lũ lụt ở tỉnh Long An, đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam (13/10/2011) - AP

Nhận định trên được đưa ra tại Hội thảo ‘Chia sẻ và kết nối các tổ chức về ứng phó với thiên tai và biến đổi khí hậu’ diễn ra tại Thành phố Hồ Chí Minh vào sáng 7/11.

Truyền thông trong nước loan tin cho biết sự kiện này nằm trong khuôn khổ dự án ‘Xây dựng năng lực cho cộng đồng nhằm ứng phó thiên tại tại ĐBSCL’ do Tổ chức Bánh mì Thế giới (BFDW), Quỹ hỗ trợ chương trình, dự án an ninh xã hội Việt Nam (AFV) và Tổ chức ActionAid Việt Nam (AVV) đồng tổ chức.

Theo cảnh báo của các chuyên gia quốc tế từ trước đó, thành phố Hồ Chí Minh được xác định là 1 trong 25 thành phố nằm trong các vùng ven biển có cao độ thấp và dễ bị tổn thương, tức là thuộc vùng tiếp giáp dọc theo bờ biển có độ cao thấp hơn 10 m trên mực nước biển.

Một báo cáo được công bố vào hồi năm ngoái của các nhà khoa học quốc tế cho biết, nếu nước biển tăng thêm 25 cm vào năm 2050, tần suất lũ lụt 50 năm một lần ở các khu vực nhiệt đới sẽ xảy ra hàng năm hoặc thậm chí nhiều hơn. Nếu nước biển toàn cầu chỉ dâng ở mức vừa phải là từ 20 đến 20 cm, nguy cơ lũ lụt tại các khu vực có khí hậu ấm áp sẽ tăng gấp đôi.

Cơ quan Khí quyển và Đại dương quốc gia Mỹ dự báo mực nước biển trung bình toàn cầu sẽ tăng khoảng 2,5 cm vào năm 2100.

*****************

Xói lở bờ biển và bồi lấp cửa sông ở miền Trung diễn ra nghiêm trọng (RFA, 07/11/2018)

Tình trạng xói lở bờ biển và bồi lấp cửa sông tại các tỉnh ven biển miền Trung từ Nghệ An đến Bình Thuận diễn ra phức tạp và nghiêm trọng với quy mô, mức độ ngày càng gia tăng.

Vùng biển Bình Thuận, Mũi Né chụp 14/1/2016. AFP

Đây là nhận định được đưa ra tại cuộc họp về tình hình sạt lở bờ biển và bồi lấp cửa sông các tỉnh ven biển miền Trung dưới sự chủ trì của Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc tại trụ sở Chính phủ hôm 7/11.

Báo cáo của các địa phương cho thấy tính đến tháng 7/2018, dải bờ biển miền Trung có 88 điểm sạt lở với tổng chiều dài hơn 120 km.

Khu vực được nói bị xói lở nghiêm trọng tập trung ở các tỉnh Nghệ An, Thừa Thiên – Huế, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Phú Yên, Ninh Thuận, Bình Thuận.

Nguyên nhân của tình trạng xói lở được các chuyên gia đánh giá là do tác nhân sóng, thủy triều và dòng chảy. Ngoài ra còn có nguyên nhân từ con người như đắp đập ngăn song, đào kênh tưới tiêu và thoát lũ, quai đê lấn biển, phá rừng ngập mặn, hủy hoại hệ sinh thái rạn san hô, khai thác sa khoáng làm vật liệu xây dựng.

Tình trạng bồi lắng các khu vực cửa sông được nhận định đang diễn ra phức tạp với tổng cộng 40 điểm, trong đó có 24 điểm được đề nghị xử lý khẩn cấp.

Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc chủ trì cuộc họp nhấn mạnh 60% GDP của Việt Nam là từ các tỉnh, thành phố có biển nên cần phải bảo vệ biển và môi trường biển.

Nhắc đến thực trạng chỉ định các nhà thầu không biết làm mà đút tiền vào túi cá nhân, ông Nguyễn Xuân Phúc nhấn mạnh tại cuộc họp rằng ‘tham nhũng trong những dự án chống thiên tai là tội ác.’

Gửi Nhóm Bạn Cửu Long và 18 triệu Cư dân đồng bằng sông Cửu Long

"Bây giờ chính sách phát triển thủy lợi của Việt Nam phải được chuyển đổi theo sự chuyển hướng của nông nghiệp, không thể theo mục tiêu cũ để tiếp tục tăng sản lượng lúa thông qua thâm canh nông nghiệp mà phải theo mục tiêu cải thiện sinh kế của nông dân thông qua đa dạng hỏa cây trồng và canh tác tổng hợp. Nhưng rất tiếc các nhóm lợi ích vẫn bám mục tiêu đầu tiên đòi hỏi phải xây dựng hệ thống thủy lợi quy mô lớn, xây dựng cống đập ngăn mặn, đào kênh dẫn nước ngọt quí hiếm từ Sông Hậu xa tít để tiếp tục bắt dân trồng lúa, như Dự án sông Cái Lớn – Cái Bé. Nhóm lợi ích luôn có thế lực mạnh, để được duyệt dự án thì họ mới có ăn, mặc kệ dân trồng lúa cứ nghèo".

(Trao đổi cá nhân giữa giáo sư Võ Tòng Xuân và Ngô Thế Vinh, qua một eMail ngày 16/09/2018)

*****************

Đi tìm các giải pháp phi công trình cho đồng bằng sông Cửu Long

Gửi Nhóm Bạn Cửu Long và 18 triệu cư dân đồng bằng sông Cửu Long

Hình trên và dưới : Phối cảnh tổng thể Cống Cái Lớn, Cống Cái Bé, được mệnh danh là Công trình Thế Kỷ

Hệ thống vĩnh cửu cống ngăn mặn sông Cái Lớn - Cái Bé, nếu thực hiện, theo ý kiến của các chuyên gia độc lập thì không những rất tốn kém (hơn 3 ngàn tỉ đồng) và không cần thiết, lại có nhiều rủi ro tiềm ẩn, hủy hoại rộng rãi cả một hệ sinh thái mong manh của đồng bằng sông Cửu Long.

Một dự án từ Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn hoàn toàn đi ngược với tinh thần Nghị Quyết 120/NQ-CP của Chính phủ về phát triển bền vững đồng bằng sông Cửu Long thích ứng với biến đổi khí hậu do Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc ký ban hành ngày 17/11/2017 trong đó nhấn mạnh nguyên tắc : "thuận thiên, tôn trọng quy luật tự nhiên, tránh can thiệp thô bạo vào thiên nhiên" (1, 2).

Những công trình thất bại ở đồng bằng sông Cửu Long : có bài học nào được rút ra hay ai nhận trách nhiệm ?

Từ hơn hai thập niên, người viết đã không ngừng lên tiếng về mối nguy cơ trên toàn hệ sinh thái lưu vực Sông Mekong do những con đập khổng lồ Vân Nam của Trung Quốc, tới chuỗi 9 con đập thủy điện dòng chính của Lào, rồi tới 2 dự án đập của Cambodia : ngoài những hậu quả rối loạn về dòng chảy, mất nước nơi các hồ chứa và quan trọng nhất là mất nguồn cát nguồn phù sa, dẫn tới một tiến trình đảo ngược khiến một đồng bằng sông Cửu Long đang dần tan rã. Đồng bằng đang tan rã theo các bờ sông và sạt lở dọc theo duyên hải Biển Đông.

Với những mối hỏa từ thượng nguồn, thực tế cho thấy Việt Nam đã không thể làm gì được. Tuy là một quốc gia cuối nguồn, Việt Nam đã không thể ngăn cản được một dự án thủy điện phía thượng nguồn lưu vực Mekong nào cả, đó là chưa kể Việt Nam còn thúc đẩy quá trình ấy thông qua việc xây dựng nhà máy thủy điện ở Lào và Cambodia và gần đây nhất là mua điện từ Lào. Kể từ ngày Ngoại trưởng Việt Nam Nguyễn Mạnh Cầm phạm phải một sai lầm chiến lược khi đặt bút ký Hiệp định Uỷ hội Sông Mekong (Mekong River Commission) năm 1995 từ bỏ quyền phủ quyết (veto) vốn đã có trong Hiệp ước Uỷ Ban Sông Mekong (Mekong River Committee) năm 1957 từ thời Việt Nam Cộng Hoà.

Và mọi người chắc vẫn không quên sự kiện nguyên Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã phải kêu gọi Trung Quốc xả nước từ đập thủy điện Cảnh Hồng (Jinhong Dam Vân Nam) để cứu hạn cho đồng bằng sông Cửu Long trong những ngày cuối tháng 03 năm 2016.

Nhưng còn phải kể tới những công trình phát triển tự hủy (self-destructive development) ngay nơi đồng bằng sông Cửu Long trong bốn thập niên qua với những hệ luỵ tích luỹ tác hại nghiêm trọng trên tài nguyên và sự sống còn của cả một vùng Châu thổ cuối nguồn Sông Mekong. Điển hình có thể kể, từ sau 1975 :

- Xây đê đắp đập chắn lũ hệ thống đê bao để mở rộng khu làm lúa ba vụ làm mất 2 túi nước thiên nhiên khu Tứ Giác Long Xuyên và vùng trũng Đồng Tháp Mười.

- Xây hệ thống cống đập chắn mặn phá vỡ nhịp đập thiên nhiên của hệ sinh thái đồng bằng sông Cửu Long điển hình là 2 dự án lớn : Ngọt hỏa Bán Đảo Cà Mau và Công trình Cống đập Ba Lai.

Ngọt hỏa bán đảo Cà Mau : một điển hình hối tiếc

Công trình Quản Lộ - Phụng Hiệp, ngọt hỏa Bán đảo Cà Mau được khởi công từ đầu thập niên 1990 với vốn 1,400 tỉ đồng vay từ Ngân hàng Thế giới (World Bank). Trong suốt giai đoạn 1990 đến năm 2000, hàng trăm cống đập, đê biển, đê sông ngăn mặn, giữ ngọt đã được rộng rãi đầu tư. Theo tính toán – trên lý thuyết của ngành thủy lợi thuộc Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn, hệ thống đưa nước ngọt từ Sông Hậu về Bán đảo Cà Mau sẽ cung cấp nước tưới, chủ yếu trồng lúa, cho 70,000 ha đất của tỉnh Bạc Liêu, 50,000 ha đất của Cà Mau và 66,000 ha đất của Kiên Giang

Bản đồ hệ thống sông và kênh rạch chằng chịt nơi vùng Châu thổ đồng bằng sông Cửu Long [Nguồn : Amir Hosseinpour (ZEF), trích dẫn bởi Simon, 2014] (6)

Bản đồ Quy hoạch thủy lợi vùng Nam Bán Đảo Cà Mau (6)

Với những hậu quả là :

Về khía cạnh công trình, do các cống ngăn mặn đã gây cản trở giao thông trên sông rạch nên phải làm thêm những công trình khác như âu thuyền Tắc Thủ, được xây từ năm 2001 tại ngã ba sông Ông Đốc - Cái Tàu - sông Trẹm, thuộc hai huyện Thới Bình và U Minh, Cà Mau với kinh phí gần 80 tỉ đồng nữa. Công trình này do Công ty cổ phần Tư vấn xây dựng Thủy lợi II thiết kế và xây dựng. Âu thuyền Tắc Thủ [Hình 4] sau khi hoàn thành năm 2006, đã chứng tỏ không những là vô dụng, mà còn gây thêm cản trở giao thông. Cho đến nay, hầu như không ai chịu trách nhiệm về kế hoạch thất bại và đầu tư lãng phí này (6).

Âu thuyền Tắc Thủ do Công ty cổ phần Tư vấn xây dựng Thủy lợi II thiết kế và xây dựng từ 2001 tại ngã ba sông Ông Đốc - Cái Tàu - sông Trẹm, Cà Mau, với kinh phí gần 80 tỉ đồng nhưng sau khi hoàn thành năm 2006, đã chứng tỏ là vô dụng, mà còn gây thêm cản trở giao thông. [photo by Nguyễn Kiến Quốc] (6)

Về khía cạnh hệ sinh thái, do dòng chảy sông rạch thường xuyên bị chặn lại bởi các cống, nên sự kết nối hữu cơ giữa hệ sinh thái sông-biển với thủy triều từ biển là hoàn toàn bị triệt tiêu trong thời gian cống bị đóng. Và khi mở cống, ô nhiễm tích luỹ lại theo dòng nước lan tỏa hủy diệt sinh cảnh và nguồn thủy sản nơi cửa sông và vùng cận duyên.

Phía trong cống không còn hiện tượng nước lớn, nước ròng mỗi ngày, hoặc nước rong nước kém cho chu kỳ rằm mỗi nửa tháng. Khi chưa có cống đập, thủy triều trong sông rạch vùng Bán đảo Cà Mau tuy không đều nhưng có khi biên độ cao đến gần 2 mét. Do các cống đóng suốt mùa khô, nên khúc sông bên trong trở thành hồ nước tù đọng khiến tình trạng ô nhiễm gia tăng. Rác rưởi từ nguồn phế thải gia cư, cộng thêm với các độc chất phục vụ trồng lúa như thuốc trừ sâu, thuốc diệt cỏ và phân bón hỏa học tràn xuống tích tụ dày đặc [Hình 5].

Ở những nơi dòng sông không chảy, đồng bằng sông Cửu Long dày đặc ô nhiễm và sinh cảnh thì đang chết dần. [photo by Ngô Thế Vinh 12/2017]

Theo Nhóm Nghiên cứu Mekong từ Đại học Cần Thơ (6), hệ thống các cống chặn mặn làm mất nguồn năng lượng dòng chảy nước ngọt từ phía thượng nguồn (mũi tên màu xanh) và năng lượng thủy triều đem dòng nước mặn từ biển vào (mũi tên màu đỏ) khiến môi trường tự nhiên của đồng bằng sông Cửu Long không còn được tẩy rửa hàng ngày (con nước lớn- con nước ròng), hàng tháng (con nước rong- con nước kém), và hàng năm (mùa nước nổi- mùa nước cạn) như trước kia. Hệ quả là hàm lượng oxy hỏa tan (DO) trong nước rất thấp khiến sông rạch mất cả khả năng tự làm sạch nguồn nước bằng cơ chế oxy hóa. [Hình 6]

Hậu quả ô nhiễm là nước trong các sông rạch đổi sang màu đen, bốc mùi hôi thối do các chất hữu cơ phân hủy ; và nguồn nước trong các vùng thủy lợi không còn sử dụng được cho mục đích ăn uống, kể cả sinh hoạt tắm giặt hàng ngày. Người dân nay phải sống bằng nước ngọt bơm từ những giếng ngầm, nguồn nước ngầm này cũng ngày một hạ thấp và có nơi cư dân đã phải khoan đến độ sâu 80 – 120 mét để tới được nguồn nước ngọt. Nhu cầu khai thác tầng nước ngầm để lấy nước ngọt quá lớn đang làm gia tăng tốc độ sụt lún đất đồng bằng sông Cửu Long nhanh gấp nhiều lần hơn nước biển dâng. (6)

Nhờ năng lượng dòng chảy nước ngọt từ phía thượng nguồn (mũi tên màu xanh) và năng lượng dòng nước mặn từ biển (mũi tên màu đỏ) mà môi trường tự nhiên của đồng bằng sông Cửu Long được tẩy rửa hàng ngày (con nước lớn-ròng), hàng tháng (con nước rong-kém), và hàng năm (mùa nước nổi-cạn). Nguồn nước này cũng giúp cho nước chảy được trong các kênh rạch vì địa hình đồng bằng sông Cửu Long quá bằng phẳng. (6) Những cống đập ngăn mặn của Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn đang "khai tử"dòng chảy và nhịp đập /Mekong Delta Pulse của hệ sinh thái đồng bằng sông Cửu Long.

Về khía cạnh tài nguyên, nguồn thủy sản cũng là nguồn chất đạm/ protein quan trọng trong mỗi bữa ăn với tô cá chén cơm của cư dân đồng bằng sông Cửu Long bị sút giảm nghiêm trọng : các loài cá trắng của nước chảy có nguy cơ bị tiêu diệt do dòng sông bị chặn bởi các cống đập, chỉ còn lại các loài cá đen nước tù của ao hồnhư cá lóc, cá trê, cá rô phi... Đây là hậu quả tất yếu khi mà hệ sinh thái sông ngòi (riverine environment) đã bị chuyển sang hệ sinh thái ao hồ (lacustrine environment) (Nguyễn Hữu Thiện, 2018).

Do môi trường nước cực kỳ ô nhiễm, lại thêm, lục bình phát triển tràn lan phủ kín cả mặt thoáng sông rạch khiến ghe tàu đi lại rất khó khăn nên nhiều nơi người dân đã phải phun thuốc diệt cỏ trên lớp lục bình nhằm khai quang thủy lộ khiến nước sông càng ô nhiễm thêm nữa ; [Hình 7] và do thiếu nguồn chất đạm từ tôm cá và các loài thủy sản khác đã ảnh hưởng tới sức khỏe cộng đồng, trẻ em có nguy cơ bị suy dinh dưỡng.

Những giề lục bình phủ kín sông rạch do nước tù đọng phía trong các cống chắn khiến ghe tàu đi lại khó khăn, nhiều nơi người dân đã phải dùng thuốc diệt cỏ để khai quang lục bình nhằm tạo lối đi khiến nước sông lại càng thêm ô nhiễm. Lục bình còn ngăn cản ánh sáng và không khí rất cần thiết cho sự sống còn của các loài thủy sinh. [photo by Ngô Thế Vinh 12/2017]

Các loại cây quen sống ở vùng nước lợ, điển hình như cây dừa nước, hư hại và chết do vùng nước lợ bị ngọt hoá. Nói chung, toàn thể tính đa dạng của hệ sinh thái khu vực quy hoạch bị xuống cấp và bị hủy hoại nghiêm trọng.

Về phương diện xã hội,ở những nơi có cống đập chặn dòng, do việc canh tác trở nên khó khăn, chi phí cao mà lợi nhuận sút giảm, cộng thêm môi trường nước bị ô nhiễm, là một trong những lý do khiến tình trạng di dân ngày càng phổ biến và nhiều người đã bỏ đồng ruộng đi tìm kế mưu sinh ở các khu công nghiệp bên ngoài đồng bằng sông Cửu Long hoặc trên thành phố (6). Trong hai thập niên qua đã có ngót 2 triệu cư dân đồng bằng sông Cửu Long phải rời bỏ quê hương vốn được coi là "vùng mật ngọt" với gạo trắng nước trong tôm cá đầy đồng thìnay phải ra đi tìm kế sinh nhai. Trong nghịch cảnh đó thì phụ nữ và trẻ em là bị nhiều tổn thương nhất.

Cuối cùng, sau năm 2000 Chính quyền phải nhượng bộ để cho các tỉnh trong vùng dự án chuyển đổi 450.000 ha đất trồng lúa sang vùng nuôi tôm, cũng có nghĩa là bước sửa sai để đưa vùng đất này trở về điểm xuất phát, trả lại hệ sinh thái tự nhiên của hai mùa mặn ngọt. 

Không chỉ có vậy, ngoài sự lãng phí 1.400 tỉ đồng, Dự án Ngọt hỏa Bán đảo Cà Mau, cho dù có sửa sai nhưng vẫn còn để lại những tổn thất về môi trường tự nhiên và nguồn tài nguyên và càng làm cho đất nước càng nghèo thêm. Các mục tiêu chính của dự án Ngọt hỏa Bán đảo Cà Mau gần như hoàn toàn thất bại.

Cống đập Ba Lai : thêm một hối tiếc nữa

Sau thất bại của công trình Ngọt Hỏa Bán đảo Cà Mau, tưởng như đã là một bài học, nhưng vẫn tiếp theo dự án Cống đập Ba Lai, thêm một bài học không học (unlearned lesson) vẫn phát xuất từ Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn.

Được khởi công tháng 02/2000, công trình chắn ngang cửa sông Ba Lai từ xã Thạnh Trị kéo sang xã Tân Xuân. Kinh phí ban đầu lên tới hơn 66 tỷ VND. Trên lý thuyết – như từ bao giờ vẫn trên lý thuyết, cống đập Ba Lai có chức năng : ngăn mặn, giữ ngọt cho 115.000 hecta đất, cấp nước ngọt sinh hoạt cho hơn 600.000 dân cư Thành phố Bến Tre và các huyện Ba Tri, Giồng Trôm, Bình Đại, Châu Thành ; cùng kết hợp với phát triển giao thông thủy bộ và cải tạo môi trường sinh thái vùng dự án [sic].

Hai năm sau, từ tháng 04/2002 cống đập Ba Lai bắt đầu được đưa vào hoạt động, được vinh danh lúc đó là công trình thủy lợi lớn nhất đồng bằng sông Cửu Long. Và từ đây, cửa sông Ba Lai, một trong 8 cửa của Cửu Long chính thức bị ngăn lại [Hình 9].

Cho tới nay, cống đập Ba Lai đã vận hành được hơn 16 năm [2002-2018], hiệu quả công trình cống đập Ba Lai ấy ra sao ? Những cống ngăn mặn Ba Lai đã không đạt mục đích vì còn chằng chịt những cửa sông kinh rạch khác không có cống ngăn đã tập hậu chuyển nước mặn vào bên trong hệ thống cống đập đã xây. Và để chỉ còn nghe những lời ta than của cư dân địa phương, bởi thế dân gian tỉnh Bến Tre mới có câu :

Ba Lai là cái cửa mình

Trung ương đem lấp dân tình ngẩn ngơ

Từ ngày có cống đập Ba Lai, cửa sông Ba Lai nhánh thứ 8 bị Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn đóng lại. Cửa Ba Thắc đã bị bồi lấp từ cả trăm năm nay, và hiện giờ Cửu Long Giang nay chỉ còn 7 nhánh : Thất Long. [photo by Lê Quỳnh, báo Người Đô Thị]

Sông Ba Lai ngừng chảy. Thay vì biến sông Ba Lai thành hồ nước ngọt thì cư dân Bến Tre phải sống với nước sông Ba Lai mặn hơn trước kia nhất là vào mùa khô. Hậu quả là tỉnh Bến Tre thiếu nước ngọt, người dân sống trong tình trạng thiếu nước ngọt kinh niên, phải mua nước ngọt cho nhu cầu gia dụng có khi phải trả tới 100.000 đồng/mét khối [Tuổi Trẻ online 22/02/2016].

Giải thích của Chính quyền về "hiệu quả ngược" của công trình cống đập Ba Lai như hiện nay là đổ lỗi do thiếu vốn để làm nhiều công trình khác tiếp theo, đó là phải xây thêm cống đập và cả âu thuyền trên hai con sông Giao Hỏa và Chẹt Sậy nơi vẫn tiếp tục đem nước mặn từ sông Cửa Đại đổ vào "hồ nước ngọt Ba Lai".

Qua kinh nghiệm 16 năm vận hành của hệ thống cống đập Ba Lai, để thấy rằng dù tốn hàng bao nhiêu tỷ đồng, cứ với quyết tâm mù quáng can thiệp thô bạo khập khiễng vào thiên nhiên,làm cống ngăn mặn nhưng nước sông rạch bên trong vẫn không thể dùng được cho sinh hoạt, những công trình như thế còn khiến nước bên trong bị ô nhiễm nghiêm trọng hơn vì tù đọng do dòng sông không chảy. 

Xây dựng cống đập Ba Lai không những đã rất tốn kém, nhưng khi phát hiện sai lầm thì việc phá bỏ, làm sạch môi trường và chuyển đổi sinh hoạt của cư dân cũng không thể mau chóng và không phải là dễ dàng.

Địa bàn môi trường không phải như một bàn cờ để dễ dàng xỏa đi bày lại. Một câu hỏi được đặt ra : với những tác hại do cống đập Ba Lai gây ra, ai - Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn, hay Bộ Tài nguyên và môi trường, hay chính phủ trung ương sẽ nhận trách nhiệm với phong cách "đem con bỏ chợ" như hiện nay ?

Hai bài học đắt giá. Từ bài học thất bại của Công trình Ngọt hỏa Bán đảo Cà Mau tiếp theo thất bại khác của công trình Cống đập Chắn mặn Ba Lai, nhiều nhà khỏa học và giới hoạt động môi trường như một "think tank" đã không ngừng lên tiếng cảnh báo rằng : nếu không có một đánh giá môi trường chiến lược cho toàn đồng bằng sông Cửu Long mà chỉ đơn giản nhắm giải quyết tình hình mặn ngọt cho từng vùng, rồi lập ngay quy hoạch xây dựng xây một loạt hệ thống cống đập chỉ để ngăn mặn nơi các cửa sông lớn là phá vỡ cả một hệ sinh thái mong manh đã có đó từ ngàn năm và hậu quả sẽ khôn lường.Phát triển với những bước không bền vững (unsustainable development) như trên đã và đang làm thay đổi diện mạo, gây tổn thương trên toàn hệ sinh thái đồng bằng sông Cửu Long và khiến các nguồn tài nguyên thiên nhiên cứ nghèo dần đi.

Thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé : thêm một "công trình thế kỷ" đầy hoài nghi

Dự án Thủy lợi Cái Lớn-Cái Bé (sông Cái Lớn - Cái Bé) được đề xuất từ năm 2011 với chủ trương trên lý thuyết như một công trình nhằm ứng phó với nước biển dâng và biến đổi khí hậu và cũng để duy trì đất trồng lúa bảo đảm an ninh lương thực và xuất khẩu, theo quy hoạch thủy lợi tổng thể cho đồng bằng sông Cửu Long đã được nguyên Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng phê duyệt ngày 19/04/2016.

Bản báo cáo Đánh giá Tác động môi trường (Tác động môi trường), Dự án Hệ thống thủy lợi Sông Cái Lớn – Cái Bé [nguồn : Tác động môi trường tr. 83].

Vùng dự án sông Cái Lớn - Cái Bé (vùng màu hồng) trong lưu vực đồng bằng sông Cửu Long (1) [nguồn : Tác động môi trường tr. 83].

Dự án Thủy lợi sông Cái Lớn - Cái Bé Giai đoạn 1 được Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc phê duyệt ngày 17/04/2017 dựa theo tờ trình của Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn. Toàn bộ công việc soạn thảo dự án, nghiên cứu khả thi cho đến lập báo cáo Tác động môi trường đều nằm trong một "chu trình khép kín" / behind close door thuộc quyền kiểm soát của Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn mà không cho thấy có một tổ chức, cá nhân độc lập nào tham gia. Chủ đầu tư dự án là Ban Quản lý đầu tư và Xây dựng Thủy lợi 10 thuộc Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn. Từ đơn vị tư vấn lập báo cáo dự án là Liên danh Viện Khỏa học Thủy lợi Việt Nam – Viện Quy hoạch Thủy lợi Miền Nam – Công ty cổ phần Tư vấn Xây dựng Thủy lợi 2 rồi đến cơ quan lập báo cáo Tác động môi trường là Viện Kỹ thuật Biển thuộc Quy hoạch Thủy lợi Việt Nam, tất cả đề là những đơn vị trực thuộc quản ý hành chính của Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn hoặc Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn có quyền ra chỉ đạo trực tiếp. Điều này có nghĩa các chuyên gia độc lập, tổ chức xã hội dân sự và cư dân không được tham vấn và có tiếng nói nào vào quyết định của dự án.

Dự án hệ thống thủy lợi sông Cái Lớn - Cái Bé với địa bàn chủ yếu ở vùng Bán đảo Cà Mau, được giới hạn bởi : phía bắc là kênh Cái Sắn ; phía nam và đông nam là kênh Quản Lộ - Phụng Hiệp ; phía đông bắc là sông Hậu và phía tây là Vịnh Thái Lan. Tổng diện tích vùng dự án là : 909,248 ha,trên địa bàn của 6 tỉnh/thành phố : Hậu Giang, Kiên Giang, Cà Mau, Sóc Trăng, Bạc Liêu và Thành phố Cần Thơ.

Theo báo cáo Tác động môi trường (dày 487 trang) thì mục tiêu (trên lý thuyết) của dự án Hệ Thống Thủy Lợi sông Cái Lớn - Cái Bé giai đoạn 1 là :

- Kiểm soát mặn, giải quyết mâu thuẫn giữa vùng nuôi trồng thủy sản ven biển và vùng sản xuất nông nghiệp của các tỉnh : Kiên Giang, Hậu Giang và tỉnh Bạc Liêu thuộc lưu vực sông Cái Lớn - Cái Bé. Đồng thời, góp phần phát triển thủy sản ổn định ở vùng ven biển của tỉnh Kiên Giang ;

- Chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu, nước biển dâng, tạo nguồn nước ngọt cho vùng ven biển để giải quyết tình trạng thiếu nước ngọt vào mùa khô, phòng chống cháy rừng, đặc biệt trong những năm hạn hán, góp phần phát triển kinh tế xã hội ổn định ;

- Tăng cường khả năng thoát lũ, tiêu úng, tiêu chua cải tạo đất phèn ;

- Kết hợp phát triển giao thông thủy, bộ trong vùng dự án.

Quy mô dự án hệ thống thủy lợi sông Cái Lớn - Cái Bé (giai đoạn 1) gồm các hạng mục công trình :

- Cụm công trình cống Cái Lớn - Cái Bé, tuyến đê nối 2 cống và nối với quốc lộ 63 và các cống dưới tuyến đê. tuyến kênh nối 2 sông Cái Lớn và sông Cái Bé.

- Nạo vét kênh Thốt Nốt và kênh KH6, sửa chữa cống, âu Tắc Thủ ; cụm công trình bờ đông kênh Chắc Băng và sông Trẹm ; cống Lương Thế Trân ; cống Ông Đốc ; Cống Xẻo Rô ; cống Ngọn Tắc Thủ và trạm bơm Tắc Thủ.

Dự kiến tổng vốn đầu tư cho dự án (Giai đoạn 1) là 3.309,5 tỷ đồng (tương đươngkhoảng 150 triệu Mỹ kim).

Tác động môi trường sông Cái Lớn - Cái Bé : "Đề nghị chủ dự án thực hiện nghiêm túc biện phsap gây ô nhiễm ?

- Báo cáo Tác động môi trường Hệ thống thủy lợi sông Cái Lớn - Cái Bé giai đoạn 1, do Viện Kỹ thuật biển trực thộc Viện Khỏa học Thủy lợi Việt Nam (2018), một cơ quan trực thuộc Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn, được ghi là một Báo cáo chưa được thẩm định, phê duyệt.

Với một bản báo cáo Tác động môi trường được ghi là chưa được thẩm định, phê duyệt thì đã có ngay một số nhận định khái quát từ giới chuyên gia trong nước cũng như hải ngoại cho rằng :

- Tác động môi trường dù với bề dày ngót 500 trang nhưng rất lan man nhiều sự kiện còn thiếu sót và không minh bạch do bị chi phối bởi quan điểm của chủ đầu tư/nhóm lợi ích, và chỉ để nhằm biện minh cho sự cấp thiết của dự án, nên lộ rõ nhược điểm là thiếu tính khỏa học khách quan, thiếu tính thuyết phục và chưa thực tế. 

- Mục 01.1.2. Sự cần thiết phải đầu tư dự án chỉ nói chung chung mà thiếu dẫn chứng thực tế hiện trạng mặn-ngọt hiện nay trong vùng dự án đã gây tổn thất kinh tế xã hội cụ thể ra sao mà nay phải đối phó và thiếu một tầm nhìn chiến lược nhất là trong bối cảnh những "công trình thế kỷ" trước đó đã thật sự thất bại như đã dẫn chứng trong phần đầu của bài viết này. Cách viết báo cáo như vậy là nhằm để dễ dàng thông qua cho chủ đầu tư chứ không phải mang tính dự báo, cảnh báo để đưa ra giải pháp giảm thiểu hoặc thay thế từ một con toán so sánh được mất có sức thuyết phục.

- Tác động môi trường, ngoài tính toán rất sơ lược chi phí cho công trình, nhưng không thấy có đề cập chi phí hoạt động và bảo quản, không có ngân quỹ dự trù phòng thiệt hại rủi ro. 

- Tác động môi trường không có thẩm định lợi hại tăng hay giảm cho dân bao nhiêu, cho chính quyền bao nhiêu so với hiện trạng, và cũng không rà xét các phương án nào khác để biết đây có là lộ trình tối ưu thật không ? 

- Phần quan trọng nhất của Tác động môi trường là các biện pháp phòng ngừa, giảm thiểu ô nhiễm thì viết rất chung chung chưa đến 3 trang trong các mục 4.1.3.2. Với những giải pháp chung chung như thế, việc áp dụng thực hiện trong thực tế có ai đảm bảo hiệu quả.

- Với một dự án thủy lợi có thời gian vận hành tối thiểu 50 năm, có khi đến cả trăm năm nhưng Tác động môi trường lại tập trung chủ yếu vào phân tích tác động của giai đoạn chuẩn bị và xây dựng dự án mà lại viết sơ sài tác độngcủa việc vận hành hệ thống thủy lợi sông Cái Lớn - Cái Bé sau khi xây dựng xong. Quan trọng nhất Tác động môi trường này lại viết rất sơ sài những phần nội dung rất cơ bản và quan trọng như đánh giá tác động môi trường nước khi vận hành cống trong các mục 4.1.3.3.4, phần giảm thiểu tác động trên môi trường nước, giảm thiểu tới tài nguyên sinh thái… Với sự sơ sài chung chung như vậy thì không biết sẽ triển khai thực hiện thế nào trong thực tế.

Một điều đáng lưu ý là tử trang 451 tới trang 456, báo cáo Tác động môi trường liên tục lặp đi lặp lại một ý quan trọng, được cho là ý kiến của 8 trên trên tổng số 39 UBND xã trong phần tham vấn cộng đồng : "đề nghị Chủ dự án thực hiện nghiêm túc biện pháp gây ô nhiễm" [sic]. Báo cáo Tác động môi trường không đưa ra các văn bản gốc trích dẫn ý kiến chung này, nhưng có thể hiểu ý kiến "đề nghị Chủ dự án thực hiện nghiêm túc biện pháp gây ô nhiễm" theo hai hướng :

- Đơn vị tư vấn lập Tác động môi trường không phân biệt được "biện pháp gây ô nhiễm" và "biện pháp kiểm soát ô nhiễm" là hai khái niệm hoàn toàn đối nghịch nhau. Đây là những khái niệm sơ đẳng nhất của những học sinh khi học về khỏa học môi trường, lẽ nào những đơn vị tư vấn hàng đầu trực thuộc Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn với một đội ngũ hùng hậu gồm cả những vị phó giáo sư, tiến sĩ, thạc sĩ, kỹ sư, cử nhân lại không phân biệt được hai khái niệm sơ đẳng ấy để đưa vảo báo cáo ? Không phải không phân biệt được mà là cực kỳ cẩu thả khi viết và đọc báo cáo đến độ vô tri.

- Đơn vị tư vấn lập Tác động môi trường cố tình "nhét chữ vào miệng" các UBND xã để họ đưa ra ý kiến "đề nghị Chủ dự án thực hiện nghiêm túc biện pháp gây ô nhiễm" và kết quả là có 8 xã trên 39 xã được tham vấn đồng ý với tư vấn, kết quả là nguyên văn được ghi vào giấy trắng mực đen Tác động môi trường, nếu đúng như vậy thì đây là một sự thiếu trung thực, lập lờ mà xã hội không thể nào chấp nhận được. Không những không trung thực mà là vô trách nhiệm một cách thô bạo.

Dù với lý do nào, trong một bản báo cáo Tác động môi trường với "đề nghị Chủ dự án thực hiện nghiêm túc biện pháp gây ô nhiễm"vẫn có đó khiến người ta không khỏi nghi ngờ về hậu ý của những người lập báo cáo, của chủ đầu tư và cả những người phê duyệt đầu tư dự án ấy. Nhìn chung, mục tham vấn cộng đồng viết rất sơ sài nhưng lại để lộ sai sót nghiêm trọng và gần như vô nghĩa thay vì tìm kiếm ý kiến phản biện đa chiều của cộng đồng cư dân vùng dự án ngõ hầu làm do dự án tốt hơn lên.

Theo ý kiến các chuyên gia thì : "Tất cả những kịch bản dự báo trong chương 3 của báo cáo Tác động môi trường hoàn toàn mang tính lý thuyết, không viện dẫn bất kỳ một công trình điển hình thành công nào tại Việt Nam và thế giới. Nghiên cứu báo cáo Tác động môi trường cho thấy rằng nhóm tư vấn đã bỏ qua những bài học nhãn tiền về sự thất bại đầy hối tiếc và không thể đảo ngược về mặt tự nhiên của những công trình thủy lợi trước như dự án Ngọt hỏa Bán đảo Cà Mau và Công trình Cống đập Ba Lai đã được đề cập ở trên. Do vậy, có thể kết luận rằng những đánh giá của báo cáo Tác động môi trường đưa ra không có biện pháp ngừa tránh vết xe đưa đồng bằng thêm trầm mình vào ô nhiễm, không đủ cơ sở khỏa học và không thể tin cậy.

Với một báo cáo Tác động môi trường còn nhiều thiếu sót như thế thì không thể quyết định gì cả để khởi công một "Công trình Thế kỷ" có khả năng hủy hoại cả một hệ sinh thái mong manh không chỉ của bán đảo Cà Mau và trên toàn hệ sinh thái của đồng bằng sông Cửu Long, ảnh hưởng trực tiếp trên đời sống sản xuất sinh kế của hàng triệu cư dân trong vùng quy hoạch, trong khi còn bao nhiêu vấn đề kỹ thuật chưa có giải pháp rốt ráo. 

Một hệ sinh thái khi đã bị hủy hoại thì rất khó sửa chữa và không thể đảo ngược.

Sơ đồ dự án hệ thống cống đập chắn mặn trên Sông Cái Lớn- Sông Cái Bé, sẽ tác động trên 1/4 diện tích toàn đồng bằng sông Cửu Long và ảnh hưởng tới đời sống hàng triệu cư dân trong vùng. [nguồn : Ánh Sáng và Cuộc Sống]

Những chuyên gia độc lập nói gì về sông Cái Lớn - Cái Bé ?

Để có một cái nhìn thực tế nhất về dự án sông Cái Lớn - Cái Bé, tác giả bài viết này tìm đến những chuyên gia nông học, môi trường học, sinh thái học của đồng bằng sông Cửu Long. Họ là những chuyên gia không những được ghi nhận trong nước mà còn trên bình diện quốc tế vì những đóng góp cho khỏa học và cuộc sống. Quan trọng hơn hết, đa số họ là những cư dân sinh ra và lớn lên từ đồng bằng sông Cửu Long, cuộc sống của họ gắn liền với vùng đất này khiến họ am hiểu đồng bằng sông Cửu Long như đường chỉ tay của chính họ.

Ý kiến giáo sư Võ Tòng Xuân :

Phát biểu của giáo sư Võ Tòng Xuân ngày 16/09/2018 qua một email trao đổi cá nhân

Ngô Thế Vinh viết : Tôi và nhóm Bạn Cửu Long bên này đang rất quan tâm tới Dự án Cái Lớn Cái Bé mà tôi nhớ là trước đây, theo giáo sư Võ Tòng Xuân và các nhà nghiên cứu độc lập, thì những dự án chặn mặn sẽ phá vỡ đi dòng chảy tự nhiên vốn có, gây ra nhiều hệ lụy khôn lường, nhất là về môi trường... Trong tình thân, đề nghị Anh Xuân đưa ra một nhận định có tính cập nhật (Up to Date) và chi tiết hơn (more specific) về dự án Cái Lớn Cái Bé để tôi có thể quote một tiếng nói có uy tín và rất có trọng lượng trong một bài đang viết, trong khi mà các nhóm lợi ích đang khuynh loát tiếng nói của những nhà khỏa học chân chính...

Giáo sư Võ Tòng Xuân trả lời : Tôi biết anh rất tâm tư mỗi khi nói đến đồng bằng sông Cửu Long. Qua 40 năm tôi mới đạt thêm một thắng lợi về mặt Khỏa học và Kiến tạo xã hội bằng một xoay chuyển chính sách nhà nước, nhưng phải nói ngay rằng, đây mới chỉ là bước đầu được Thủ Tướng chấp thuận đưa vào nghị quyết, nhưng phải cần một thời gian nữa mới có thay đổi thật sự, các Bộ, Ban, Ngành mới chấp hành chủ trương. Cho nên tôi xin trình bày với anh một cách tóm tắt như thế này :

Từ khi Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc nhất trí với đề nghị mà tôi đã từng nêu 28 năm nay sau khi Việt Nam trở lại vị trí nhóm 3 quốc gia xuất khẩu gạo lớn nhất thế giới, Nghị Quyết 120 NQ-CP của Chính phủ đã được ban hành vào tháng 11/2017. Đây là một nghị quyết lịch sử của nông nghiệp đồng bằng sông Cửu Long, vì nó gỡ trói người nông dân thoát khỏi vòng kim cô phải sản xuất lúa muôn đời để cho cán bộ nhà nước hoàn thành chỉ tiêu pháp lệnh về sản lượng lúa, mặc kệ nông dân phải chịu giá rẻ bèo của sản phẩm thặng dư quá lớn này. Bây giờ chính sách phát triển thủy lợi của Việt Nam phải được chuyển đổi theo sự chuyển hướng của nông nghiệp, không thể theo mục tiêu cũ để tiếp tục tăng sản lượng lúa thông qua thâm canh nông nghiệp mà phải theo mục tiêu cải thiện sinh kế của nông dân thông qua đa dạng hỏa cây trồng và canh tác tổng hợp. 

Nhưng rất tiếc các nhóm lợi ích vẫn bám mục tiêu đầu tiên đòi hỏi phải xây dựng hệ thống thủy lợi quy mô lớn, xây dựng cống đập ngăn mặn, đào kênh dẫn nước ngọt quí hiếm từ sông Hậu xa tít để tiếp tục bắt dân trồng lúa, như Dự án sông Cái Lớn – Cái Bé (sông Cái Lớn - Cái Bé). Nhóm lợi ích luôn có thế lực mạnh, để được duyệt dự án thì họ mới có ăn, mặc kệ dân trồng lúa cứ nghèo.

Các nhà khỏa học chân chính đã đưa ý kiến đề nghị dừng dự án sông Cái Lớn - Cái Bé, với những lập luận bác bỏ các lý do cần phải thực hiện dự án. Nhưng lý do quan trọng mà các nhà phản biện nói rất ít là dưới ánh sáng của NQ120 của Chánh phủ, lương thực không còn là mục tiêu chính mà nhà nước đã bắt buộc mọi người thực hiện bằng mọi giá bất kể tổn phí. Thời thế bây giờ không như trước nữa. Chúng ta dư thừa quá nhiều lúa gạo. Với kỹ thuật lúa gạo của chúng ta ngày nay, chỉ trong vòng 3 tháng là chúng ta có gặt vụ lúa mới. Tại sao những người trong nhóm lợi ích chỉ nghĩ là phải ngăn mặn để có thể tiếp tục trồng lúa mà không thấy những người chuyên trồng lúa cả 40 năm nay vẫn khổ vì lợi tức từ lúa quá thấp ? Nhóm lợi tức này muốn những người trồng lúa của nước ta chịu nghèo khổ vĩnh viễn hay sao ?

Những người chỉ chủ trương trồng lúa-lúa-lúa quả là những người không biết cách làm ăn gì khác ngoài cây lúa. Họ càng chủ trương chỉ trồng lương thực càng bộc lộ sự yếu kém trình độ học thức của họ. Hãy tưởng tượng nếu Malaixia hoặc Singapo chỉ chủ trương sản xuất lương thực thì chắc họ không đứng hàng đầu quốc gia giàu có nhất ASEAN. Hoặc xa xa bên kia trời tây, nếu Thụy Sĩ cũng chủ trương tự túc lương thực thì chắc họ không bao giờ đứng đầu bảng các quốc gia giàu có của Châu Âu.

Mặt khác, các chuyên gia thủy lợi nước ta dư sức biến những cơ sở vật chất thủy lợi hiện có của vùng ngập sâu của đồng bằng sông Cửu Long cho cây trồng phi lúa, đặc biệt là nuôi trồng thủy sản nước lợ ở ven biển vùng. Quí vị không nên chạy theo đuôi các nhà quản lý chỉ biết có cây lúa, mà nên giúp dân có điều kiện sản xuất cây trồng khác, hoặc vật nuôi có giá trị cao, để họ sớm làm giàu. Vấn đề kế tiếp là gắn kết với các doanh nghiệp tài giỏi, có đầu ra ổn định để tiêu thụ sản phẩm của nông dân.

[Hết trích dẫn trao đổi cá nhân giữa giáo sư Võ Tòng Xuân và Ngô Thế Vinh, qua một eMail 16/09/2018]

Tưởng cũng cần nên nói thêm : Giáo sư Võ Tòng Xuân được biết đến như một nhà nông học suốt một đời lăn lộn với cây lúa nơi đồng bằng sông Cửu Long từ trước 1975 cho tới nay, ông được các nhà nông học Tây phương gọi tên là Dr. Rice (tiến sĩ Lúa gạo), do công lao hướng dẫn nông dân Miền Tây phát triển đại trà cây lúa Thần Nông HYV (High Yield Variety) trên khắp đồng bằng sông Cửu Long, đưa Việt Nam lên hàng thứ hai xuất cảng gạo [chỉ sau Thái Lan] đi khắp thế giới. Nhưng cũng chính ông, từ 28 năm nay đã rất can đảm và thức thời yêu cầu chuyển đổi canh tác, gỡ trói người nông dân thoát khỏi vòng kim cô phải sản xuất lúa muôn đời với giá rẻ bèo do thặng dư quá lớn này. Ông là một trong những tiếng nói uy tín và rất có trọng lượng cho sự ra đời của Nghị Quyết 120 NQ-CP của Chính phủ đã được ban hành vào tháng 11/2017.

Ý kiến giáo sư Nguyễn Ngọc Trân : 

Là một thành viên lâu năm Hội đồng Chính sách Khỏa học và Công nghệ quốc gia qua nhiều nhiệm kỳ chính phủ, ông là người Miền Tây được sinh ra trên một cù lao nằm giữa sông Tiền huyện Chợ Mới tỉnh An Giang, ông có những công trình nghiên cứu về sông Mekong và đồng bằng sông Cửu Long qua những "Điều tra Cơ bản Tổng hợp vùng đồng bằng sông Cửu Long".

Đối với với công trình sông Cái Lớn - Cái Bé, giáo sư Nguyễn Ngọc Trân nêu câu hỏi : 

"Chúng ta đã triển khai dự án ngọt hỏa bán đảo Cà Mau, dự án cống đập Ba Lai Bến Tre đến nay tại sao không thành công ? Trước khi triển khai các dự án mới phải trả lời câu hỏi vì sao các dự án cũ không thành công". Nhưng vẫn không có câu trả lời từ Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn. 

Giáo sư Nguyễn Ngọc Trân nhận định : "thiếu nước ngọt chỉ là hiện tượng, phải tìm nguyên nhân đúng thì mới có giải pháp đúng". 

"Chúng ta đang sống trên một vùng mà hệ sinh thái rất đa dạng nhưng chúng ta đang đơn giản nó. Từ rất nhiều sản vật tự nhiên chúng ta gom lại chỉ còn cây lúa và con tôm. Ta đang nghèo hỏa môi trường và hệ sinh thái của chúng ta. Dựa trên tinh thần Nghị quyết 120, tôi cho rằng cần cân nhắc thật kỹ, khách quan và khỏa học. Nên có hội thảo về biện pháp phi công trình trước khi đưa ra quyết định cho một giải pháp công trình".

Nội dung của báo cáo chủ yếu là đánh giá tác động lên môi trường của việc chuẩn bị và triển khai thực hiện dự án. Còn những chương khác hầu hết là từ "cắt và dán" (copy & paste) từ các báo cáo Nghiên cứu khả thi.
Trong khi đó, chúng tôi chờ đợi báo cáo đánh giá tác động lên môi trường nếu dự án hoàn thành và đi vào vận hành. Bởi có như vậy việc thẩm định dự án (báo cáo Nghiên cứu khả thi) mới mang đầy đủ ý nghĩa trước khi dự án được phê duyệt để thực hiện. 

Vẫn theo quan điểm của giáo sư Nguyễn Ngọc Trân :

"Không nên đắp đập để ngăn mặn, lợ. Cần có nhìn nhận đúng đắn để tránh những quan niệm sai lầm về tác động của biến đổi khí hậu, dẫn đến việc định hướng các biện pháp ứng phó không phù hợp và không hiệu quả. Cụ thể, ở đây là dự án về thủy lợi trên sông Cái Lớn và Cái Bé rất dễ gây ô nhiễm môi trường cho cả vùng đồng bằng sông Cửu Long do không có sự trao đổi dòng chảy với bên ngoài. Các tỉnh vùng ven biển cũng nên xem nước mặn, lợ là một dạng nguồn tài nguyên lợi thế và không nên đắp đập để ngăn lại" (3).

Ý kiến tiến sĩ Lê Anh Tuấn, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Biến đổi Khí hậu, Đại học Cần Thơ : 

"Đáng tiếc thay, hàng chục năm gần đây, với tư duy đẩy mạnh sản xuất lương thực, chủ yếu là lúa, không coi nước mặn cũng là tài nguyên nên đã hình thành nhiều dự án "nghịch thiên" như "đắp đập chặn dòng", "ngăn mặn giữ ngọt". Hàng ngàn tỉ đồng đổ ra để làm các công trình bê tông như cống, đập, kè cọc nhằm chặn dòng sông ngay trước cửa biển… Các dòng sông bị đóng kín sau mùa mưa để giữ lại nước ngọt khiến thủy triều từ biển không vào nội đồng được : nhiều mảng cây rừng ven biển bị suy kiệt mà chết dần, sạt lở ven biển gia tăng. Còn phía trong đồng thì dòng sông biến thành các hồ chứa, nước bị cầm tù khiến nhanh chóng bị ô nhiễm, hôi thối. Lục bình và nhiều loại tảo lục phát triển, ghe tàu đi lại rất khó khăn, chậm chạp và tốn kém. Nhiều nơi nông dân buộc phải dùng thuốc độc hỏa học để tiêu diệt lục bình khiến ô nhiễm sông rạch thêm trầm trọng…

Nhiều bài học thực tế cho thấy, từ ngàn đời nay, thiên nhiên đã vốn tạo cho sông nước, đất đai, cây trồng, con người những mối ràng buộc hài hỏa và quan hệ có tính hữu cơ. Việc đưa công trình làm đảo lộn quy luật của tạo hỏa có thể tạo ra một số lợi nhuận nào đó, mang tính ngắn hạn nhưng về dài hạn, cái hại về môi trường, sinh thái, xã hội ngày càng lớn và dần dần vượt cao hơn cái lợi, khi đó kinh tế nông nghiệp cũng dần dần xuống dốc"… (4).

Ý kiến tiến sĩ Dương Văn Ni, người có hơn 30 năm kinh nghiệm giảng dạy Khỏa Môi trường và Tài nguyên Thiên nhiên ĐH Cần Thơ : 

Phát biểu tại hội nghị về dự án Thủy lợi sông Cái Lớn - Cái Bé giai đoạn 1 tổ chức Kiên Giang ngày 07/09/2018, tiến sĩ Dương Văn Ni cho rằng đối với vùng Bán đảo Cà Mau, hai sản phẩm chủ lực của vùng là lúa và tôm, nhưng đây lại là hai đối tượng mâu thuẫn với nhau về nguồn nước. "Con tôm cần độ mặn trên 4 phần ngàn, còn cây lúa dưới 4 phần ngàn. Nước thải ruộng tôm làm chết lúa và nước thải ruộng lúa có nhiều thuốc sâu cũng làm chết con tôm", ông dẫn chứng.

Theo tiến sĩ Dương Văn Ni, vào năm 1990, ông mang một bộ giống lúa cao sản của Viện nghiên cứu lúa quốc tế (IRRI) trình diễn tại huyện Đầm Dơi (Cà Mau). Lúc đó, người dân, chính quyền rất hào hứng chuyện đào kênh đắp đê để giữ ngọt. Thế nhưng, 4 năm sau, chính những người dân đi đắp đê đó lại đi phá đê để nuôi tôm.

"Tôi nói để thấy cái vấn đề ở khu vực này thiếu đa dạng cây trồng vật nuôi, chứ không phải mâu thuẫn mặn ngọt", ông cho biết.

"Nếu không nhìn ra vấn đề của vùng là thiếu đa dạng cây trồng vật nuôi, thì vùng này sẽ mãi loay hoay với các công trình. Khi đó, chính quyền địa phương với trách nhiệm được nhà nước giao giữ gìn công trình xã hội sẽ xem người dân như những người phá hoại, trong khi người dân nhìn chính quyền như là người cản trở cơ hội làm giàu của họ (4). 

Ý kiến Thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện, người sinh ra và lớn lên từ đồng bằng sông Cửu Long, tốt nghiệp Đại học Wisconsin Hỏa Kỳ, chuyên gia độc lập về sinh thái

Với nhiều năm trăn trở với hệ sinh thái đồng bằng sông Cửu Long, phát biểu tại buổi tham vấn ý kiến chuyên gia về xây dựng dự án thủy lợi sông Cái Lớn - Cái Bé được tổ chức tại Thành phố Cần Thơ ngày 28/05/2018, ông Nguyễn Hữu Thiện đã nhấn mạnh rằng, việc đầu tư xây dựng hệ thống thủy lợi này là không cần thiết.

Phân tích 4 luận điểm trong bản báo cáo đánh giá tác động môi trường Tác động môi trường của Dự án sông Cái Lớn - Cái Bé, ông Thiện khẳng định là tính cần thiết và cấp bách phải đầu tư dự án sông Cái Lớn - Cái Bé là không có tính thuyết phục, vẫn theo ông Thiện : 

Luận điểm (1) được nêu ra xuất phát tình trạng khô hạn của mùa khô năm 2016. Thế nhưng, theo ông Thiện, đây là một sự kiện cực đoan 90 năm mới có một lần, không phải là xu hướng chung của đồng bằng sông Cửu Long, nên không thể căn cứ vào yếu tố cực đoan đó để khẳng định cần thiết phải đầu tư dự án nêu trên.

Luận điểm (2) được viện dẫn là nguy cơ nước biển dâng. Ông Thiện cho rằng, đây là luận điểm thiếu căn cứ, không đúng với thực tế của đồng bằng sông Cửu Long, tức khả năng nước biển dâng đến năm 2100 chỉ khoảng 53 cm, chứ không phải là 1 mét như những kịch bản được đưa ra trước đó.

"Vì vậy, đừng lấy chuyện nước biển dâng đề hù dọa", ông nói và cho biết sụt lún đất mới là vấn đề đáng lo hơn do sử dụng nước ngầm vì sông ngòi bị hủy hoại, trong khi lượng phân bón, thuốc trừ sâu sử dụng quá nhiều cho nền nông nghiệp và do đắp đập.

Luận điểm (3) được đưa ra để xây dựng hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé khi nói đồng bằng sông Cửu Long gánh trọng trách đảm bảo an ninh lương thực, theo ông Thiện là không đúng vì nói năm khô hạn 2016 nói rằng an ninh lương thực bị đe dọa, nhưng năm đó Việt Nam vẫn xuất khẩu hơn 4,8 triệu tấn gạo, còn dư cả chục triệu tấn lúa, thì rõ ràng an ninh lương thực không hề bị đe dọa.

Luận điểm (4) được đưa ra khi nói nguy cơ cạn kiệt nguồn nước ngọt ở đồng bằng sông Cửu Long do tác động của thượng nguồn. Ông Thiện cho rằng đập thủy điện không làm hết nước, mà chỉ có tác động đến phù sa và thủy sản.

Cũng theo ông Thiện, việc xây dựng hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé có thể đẩy quy hoạch tích hợp của Bộ Kế hoạch và đầu tư rơi vào thế "thất thủ chiến lược" nhằm hướng tới phát triển theo hướng "thuận thiên", theo tinh thần Nghị quyết 120 của Chính phủ về phát triển bền vững đồng bằng sông Cửu Long thích ứng biến đổi khí hậu (7).

Ý kiến kỹ sư Phạm Phan Long, kỹ sư chuyên nghiệp (Professional Engineer) từ Viet Ecology Foundation 

Chúng tôi chia sẻ với dân cư đồng bằng sông Cửu Long và cả nước mối quan ngại của chúng tôi về dự án Thủy lợi ngăn mặn trên sông Cái Lớn và Cái Bé với lời kêu gọi lập tức hủy bỏ hay ít nhất ngừng ngay dự án này để có thời gian đánh giá thận trọng hơn, rút kinh nghiệm từ những công trình thủy lợitốn kém đầy hối tiếc trước đây đã liên tiếp gây ra thảm trạng trên đồng bằng này.Những công trình trước cũng đều có những mục đích viết ra hay như thế nhưng toàn thất bại sau những thành quả nhất thời. 

Công trình ngọt hỏa bán đảo Cà Mau đã gây tranh chấp gay gắt ngọt mặn và phải phá bỏ. Công trình cống ngăn mặn Ba Lai đã không ngọt hỏa mà khiến sông Ba Lai ngưng chảy biến thành hồ, tích lũy ô nhiễm và nước còn mặn hơn xưa. Công trình đê bao Đồng Tháp Mười, Tứ Giác Long Xuyên không những làm cho hai lòng chảo bị tù đọng ô nhiễm mà còn làm mất hai vùng trũng chứa nước ngọt thiên nhiên hằng năm cung cấp bù đắp nước ngọt cho đồng bằng trong mùa khô.

Những công trình đó khiến đồng bằng cho dù vẫn bao phủ bằng mặt nước mênh mông nhưng không còn nước sạch có thể sinh hoạt hay canh tác được. Dân phải tận dụng nguồn nước ngầm khiến đất lún nhanh gấp chục lần biển dâng do biến đổi khí hậu. Những kinh nghiệm xót xa này không hề được Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn rút tỉa, rõ ràng vấn nạn lớn trên toàn đồng bằng hiện nay là ô nhiễm nguồn nước chính vì các công trình thủy lợi hoạch định phi lý đã gây ra. Ô nhiễm phải được xem là vấn nạn lớn mà mọi công trình phải phải bảo đảm không cho xảy ra. Công trình Cái Lớn Cái Bé sẽ đẩy đồng bằng sông Cửu Long lao sâu hơn vào ao tù thảm trạng ô nhiễm không khác những công trình thủy hại trước đây nhưng với một quy mô lớn hơn.

Một lần nữa, chúng tôi kêu gọi lập tức hủy bỏ dự án này và thay vì tranh chấp với thiên nhiên nhiên với các công trình cắt sông ngăn biển, hãy khiêm nhường tìm những lời giải thuận thiên nhiên, tìm bền vững tiềm ẩn trong cân bằng sinh thái, tương tác tự nhiên giữa sông với biển, vì người có thể thích nghi sống với lũ, phèn, ngọt, lợ hay mặn nhưng không thể sống với ô nhiễm. Chúng tôi cho rằng nếu chưa kiểm soát ô nhiễm phục hồi phẩm chất nguồn nước và sửa lỗi các công trình trước thì không có lý do gì đầu tư để chuốc thêm thảm trạng chưa yên.

Nói không với dự án sông Cái Lớn - Cái Bé

Để thay kết luận, một lần nữa người viết gửi tới Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc, Bộ trưởng Nông nghiệp và phát triển nông thôn Nguyễn Xuân Cường, vẫn câu trích dẫn và cũng là bài học đầu tiên của một sinh viên vào học Y khỏa : Trước hết là không gây hại (Primum Non Nocere/First do no harm). Mọi kế hoạch vội vã, thiếu thời gian cho một đánh giá tác động môi trường có tính khách quan, với tổn phí hàng ngàn tỉ đồng có thể gây hại cho toàn hệ sinh thái vốn đã quá mong manh của một vùng Châu thổ mà trước đây đã từng được đánh giá là phong phú và giàu có nhất trên hành tinh này.

Như một nhắc nhở và nhấn mạnh, người viết ghi nhận lại nơi đây một đề nghị cụ thể với Thủ Tướng chánh phủ kiến tạo Nguyễn Xuân Phúc : hãy cho ngưng ngay Dự án xây hệ thống cống đập Sông Cái Lớn - Sông Cái Bé, hãy dùng ngân sách 3.300 tỷ dự trù cho dự án để thành lập ngay một nhóm nghiên cứu Tác động môi trường độc lập [có thể bao gồm cả các chuyên gia Hỏa Lan, họ đã có kinh nghiệm và có công lớn thực hiện một số chương trình khảo sát cơ bản cho đồng bằng sông Cửu Long], để đi tìm và phác thảo các giải pháp phi công trình (non-structural adaptation measures) để thích nghi và chung sống một cách tối ưu với cả ba vùng sinh thái : ngọt-lợ-mặn của đồng bằng sông Cửu Long trong bối cảnh diễn tiến của Biến đổi Khí hậu toàn cầu. Đó mới đích thực là tinh thần Nghị quyết 120 về đồng bằng sông Cửu Long [17/11/2017] trong đó Thủ tướng Chính phủ đã nhấn mạnh theo nguyên tắc : "thuận thiên, tôn trọng quy luật tự nhiên, tránh can thiệp thô bạo vào thiên nhiên" (2).

Hướng tới những biện pháp phi công trình

Trong 40 năm qua, nhiều biện pháp công trình (structural measures) lớn đã được đem ra thử nghiệm trên khắp đồng bằng sông Cửu Long như : đắp đê ngăn lũ, xây dựng đê kè để giảm sóng hay chuyển hướng dòng chảy, xây dựng hệ thống cống chăn mặn… Đã chứng tỏ một điều : không thể dùng những biện pháp thô bạo can thiệp vào thiên nhiên, lợi ích nếu có thì rất ngắn hạn trong khi hậu quả tác hại thì lâu dài, rất khó sửa chữa trên toàn hệ sinh thái đồng bằng sông Cửu Long.

Từ những bài học thất bại ấy, các nhà khỏa học môi trường đã khiêm tốn hơn khi chọn các giải pháp chung sống với mẹ thiên nhiên (mother nature) vốn bao dung nhưng cũng vô cùng khắc nghiệt. 

Trước những nan đề, mặn ngọt, thay đổi khí hậu, nước biển dâng không phải bây giờ mới có nơi đồng bằng sông Cửu Long mà nhiều ít đã cótừ thuở hoang sơ, và con người từ bao giờ đã biết thích nghi sống hài hỏa với thiên nhiên, dần dà nếp sống ấy đã tạo ra một nền văn hỏa sông nước, ngay cả khi mà nền khỏa học kỹ thuật phát triển, giải pháp chống lạimẹ thiên nhiên (mother nature) vẫn là một chọn lựa thiếu khôn ngoan và không cân sức, do đó đã đến lúc các nhà khỏa học môi trường thức thời đã có khuynh hướng đi tìm các "biện pháp phi công trình" chung sống và thích nghi với thiên nhiên là chủ yếu. 

Thế nào là các biện pháp phi công trình (non-structural adaptation measures) : đó là không chọn xây những công trình lớn cố định vĩnh cửu để đối phó với một hệ sinh thái không ngừng chuyển động : tính cố định của các công trình đã chứng tỏ lỗi thời trong một môi trường sống không ngừng đổi thay. Và trong suốt lịch sử phát triển của đồng bằng sông Cửu Long, người nông dân và ngư dân vốn đã biết sống thích nghi để vẫn tồn tại và phát triển mà không gây ô nhiễm tổn hại cho môi sinh và vắt kiệtnguồn tài nguyên thiên nhiên.

Những ví dụ : 

- chưa có nha khí tượng, nhưng qua kinh nghiệm tích luỹ, người nông dân đã biết dự báo thời tiết, nắng mưa khá chính xác và hiệu quả ;

- chưa có nha địa chất, nhưng họ đã biết đánh giá các vùng thổ nhưỡng, để chọn đúng loại cây trồng, không chỉ có cây lúa họ biết đa canh để giữ màu cho đất ;

- chưa có nha thủy văn, họ đã biết chọn giống, nuôi trồng thủy sản phù hợp sinh cảnh : mặn ngọt lợ theo vùng.

Với hiện trạng môi trường suy thoái trầm trọng như hiện nay, điều mà nhà nước cần quan tâm giúp họ :

- giúp họ được sống trở lại với một môi trường không ô nhiễm đang đầu độc họ như hiện nay : mở cửa các cống đập cho các dòng sông được chảy ;

- với sông chảy và thủy triều là những động lực làm thanh sạch và tẩy rửa môi trường tích luỹ như hiện nay ;

- với các nhà máy xây dựng và hoạt động ven sông như nhà máy giấy Lee & Man, các nhà máy điện than đa phần từ Trung Quốc phải được giám sát chặt chẽ về xử lý các nguồn nước và chất thải ;

- nâng cao ý thức cộng đồng về bảo vệ môi trường : tạo cho họ các tiện dụng gia cư tối thiểu như nhà vệ sinh, nơi xử lý rác thay vì thải hết xuống sông như hiện nay ;

- về tổng thể, nên có quy hoạch các khu cư dân hợp lý, thiết lập quỹ dự phòng như một hình thức bảo hiểm của nhà nước để tài trợ khi cư dân bị thiệt hại trong giai đoạn thay đổi khí hậu cực đoan như thời điểm 2016 ;

- với một môi trường dần dà được tẩy rửa thanh sạch, nguồn nước lênh láng trở lại sử dụng được, giảm nhu cầu khai thác tầng nước ngầm, giảm độ sụt lún mười lần nhanh hơn nước biển dâng như hiện nay. ;

- phục hồi nền văn minh "những chiếc lu", khuyến khích dân chúng dự trữ nguồn nước mưa nước uống dùng cho mùa khô hạn ;

- ở một chừng mực nào đó, chúng ta chủ động kiểm soát và cả chấp nhận phần nào tổn thất do biến đổi khí hậu nhưng phải biết nói không những công trình tốn kém và mang tính tự hủy hoại như hiện nay.

Tiến sĩ Lê Anh Tuấn từ Đại học Cần Thơ đã nói rất rõ về "Giải pháp phi công trình" trong sử dụng tài nguyên ở đồng bằng sông Cửu Long với nhấn mạnh là cần diễn dịch khéo léo linh hoạt : đó là những phương cách "mềm" nhờ ưu điểm chi phí rẻ, dễ thực hiện, thiên về bảo vệ, cải thiện môi trường, thuận thiên, bảo tồn tính đa dạng sinh học, mặc dầu phải tốn nhiều thời gian mới thấy hiệu quả của nó.

Tìm ra các sinh kế tương thích với hệ sinh thái và điều kiện tự nhiên : ví dụ mùa mưa trồng lúa, mùa nắng nuôi tôm, nuôi cá nước mặn, nước lợ, tổ chức du lịch sinh thái - tìm hiểu văn hỏa bản địa, phát triển khai thác, chế biến các lợi thế cây, con ở từng vùng miền (như trồng sen, chế biến sen, dệt lụa từ sợi sen, ... hoặc một số loại cây ưu thế), phát triển năng lượng tái tạo...

Ưu tiên "phi công trình" không có nghĩa là bài bác "công trình" mà cần có sự phối hợp hài hòa, chỉ phát triển công trình khi nào thật sự cần thiết, nên nghĩ làm các công trình nhỏ trước khi có những cân nhắc công trình lớn hơn.

Tiến sĩ Lê Anh Tuấn thuộc Đại học Cần Thơ đã chọn khu vực lúa-sen-cá-du lịch sinh thái ở Đồng Tháp như một điển hình về giải pháp "phi công trình", với minh hỏa rất dễ hiểu với người nông dân : 

Vẫn những dự án sai lầm từ hệ thống

Hơn 40 năm sau 1975, như một chuỗi sai lầm từ hệ thống, nhà nước cộng sản Việt Nam đã thiết lập vội vã nhiều dự án trọng điểm rất tốn kém với tham vọng nhằm "cải tạo" đồng bằng sông Cửu Long, đa phần là can thiệp thô bạo gây tác hại trên hệ sinh thái mong manh của cả một vùng Châu thổ. Do tính cục bộ, thiếu sót trong Đánh giá Tác động Môi trường Chiến lược (SEA - Strategic Environment Assessment) của toàn đồng bằng sông Cửu Long, chỉ với những "nghiên cứu mệnh danh là khỏa học" nhưng theo phong cách : làm nhanh ăn nhanh ; chủ yếu bị chi phối bởi các nhóm lợi ích các chủ đầu tư, rồi đem chính mạng sống và kế sinh nhai người dân ra đánh bạc, bất chấp ý kiến của họ, đồng thời trấn áp các phản biện và gạt bỏ mọi khuyến cáo của các chuyên gia kinh nghiệm có thẩm quyền. 

Nhưng vẫn không thiếu những nhà hoạt động môi sinh độc lập can đảm và bền bỉ cất lên tiếng nói của lương tri. Họ hướng tới mục tiêu tối hậu là bảo vệ cả một vùng Châu thổ với 18 triệu cư dân, nhằm giảm thiểu những tác hại lâu dài trên nguồn tài nguyên của đất nước và của các thế hệ tương lai. 

Với Dự án sông Cái Lớn - Cái Bé được mệnh danh là "công trình thế kỷ", các chuyên gia độc lập đã lên tiếng cạn lẽ rồi, nói chung là tình hình khá bi quan : do cái xung lực (momentum) của Dự án sông Cái Lớn - Cái Bé quá lớn, nhóm lợi ích và giới chủ đầu tư thì quá mạnh rất khó mà dừng lại được. Nhưng cũng chính đây mới là bước thử thách giữa "nói và làm" của Chính phủ Kiến tạo Nguyễn Xuân Phúc. Và nếu như Dự án sông Cái Lớn - Cái Bé vẫn cứ tiến hành, thì Nghị quyết 120/NQ/CP của Chính phủ về phát triển bền vững đồng bằng sông Cửu Long thích ứng với biến đổi khí hậu do Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc ban hành ngày 17/11/2017 hoàn toàn rơi vào thế "thất thủ chiến lược" – nói theo ngôn từ rất tượng hình của nhà nghiên cứu môi trường độc lập Nguyễn Hữu Thiện.

California 30/09/2018

Ngô Thế Vinh

Nguồn : VOA, 03/10/2018

Tham khảo :

(1) Dự án Hệ thống Thủy lợi Cái Lớn – Cái Bé Giai đoạn 1. Địa điểm xây dựng tỉnh Kiên Giang. Báo cáo đánh giá tác động môi trường. Bộ Nông Nghiệp và Phát triển Nông thôn (Bản báo cáo chưa hoàn thiện, chưa được thẩm định phê duyệt).

(2) Đồng bằng sông Cửu Long và Những bước phát triển tự hủy hoại 1975-2018, Ngô Thế Vinh, Việt Ecology Foundation 04/2018 (http://vietecology.org/Article/Article/299)

(3) Dự án thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé ở Kiên Giang : Đừng làm mất đi lợi thế tài nguyên, Người Lao Động, Đ04/06/18 (https://baomoi.com/du-an-thuy-loi-cai-lon-cai-be-o-kien-giang-dung-lam-mat-di-loi-the-tai-nguyen/c/26277343.epi)

(4) Lại cãi nhau với Dự án Thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé. Trung Chánh, Thời báo Kinh tế Sài Gòn Online, 07/09/2018 (https://www.thesaigontimes.vn/278260/lai-cai-nhau-voi-dai-du-an-thuy-loi-cai-lon--cai-be.html)

(5) Xin đừng bóp cổ Đất và Nước, Lê Anh Tuấn, Đại học Cần Thơ, SaigonTimes 14/09/2018 (https://www.thesaigontimes.vn/278468/xin-dung-bop-co-dat-va-nuoc-.html)

(6) Đánh giá các Hệ thống ngăn mặn vùng ven biên Châu thổ Cửu Long & Dự án Thủy Lợi sông Cái Lớn – Cái Bé (Bản thảo ngày 06/9/2018) Nhóm nghiên cứu : Lê Anh Tuấn, Nguyễn Hữu Thiện, Dương Văn Ni, Nguyễn Hồng Tín, Đặng Kiều Nhân (http://vietecology.org/Article/Article/314)

(7) Dự án Cái Lớn-Cái Bé : Lý do Không thể Phê duyệt. giáo sư Nguyễn Ngọc Trân, Đất Việt Diễn đàn Trí thức 12/09/2018  (http://baodatviet.vn/dien-dan-tri-thuc/du-an-cai-lon-cai-be-ly-do-khong-the-phe-duyet-3365429/)

(8) Chuyên gia : Không cần thiết phải xây dựng dự án thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé, Thời báo Kinh tế Saigon Online, Trung Chánh 28/05/2018 (https://www.thesaigontimes.vn/273170/chuyen-gia-khong-can-thiet-phai-xay-dung-du-an-thuy-loi-cai-lon--cai-be-.html)

(9) Dự án thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé : Quá nhiều lo ngại, Nguyễn Hữu Thiện, Báo Đất Mới (http://baodatviet.vn/dien-dan-tri-thuc/du-an-thuy-loi-cai-lon--cai-be-qua-nhieu-lo-ngai-3365385/)