Không kể những vụ tàn sát lẻ tẻ trước đây khá lâu, năm 1915 đã có một vụ diệt chủng người Armenia, 2 phần 3 người Armenia đã bị người Thổ sát hại trên vùng đất mà hiện tại là lãnh thổ của nước Thổ, khoảng 1,2 triệu người. Để củng cố quyền lực, người Thổ tìm cách tiêu diệt các dân tộc thiểu số không theo đạo Hồi trong đế chế Ottoman, họ coi người Armenia là kẻ thù trong lòng dân tộc của họ…
Bản đồ tranh chấp lãnh thổ giữa Armenia và Azerbaijan
Cho đến ngày nay, quan hệ giữa nước Armenia và Thổ chẳng bao giờ tốt lành. Thổ không bao giờ chịu công nhận và xin lỗi Armenia vê vụ diệt chủng này. Cũng vì vậy, trong các cuộc xung đột sau này của Armenia với các nước khác, Thổ luôn luôn chống Armenia. Tôi nói như vậy một cách rất tổng quát để các bạn dễ hiểu hơn về những xung đột rắc rối ở vùng này của thế giới.
Nước cộng hòa dân chủ Armenia đầu tiên được thành lập năm 1917, sau sự sụp đổ của đế chế Nga và đến năm 1920, Armenia buộc phải rơi vào vòng tay của Liên Xô.
Tuy nhiên Armenia lại có xung đột kéo dài 1 thế kỷ với Azerbaijan, cũng là một nước thuộc Liên Xô cũ.
1. 1919, cả hai nước đều tuyên bố chủ quyền ở vùng Thượng Karabakh, còn gọi là Nagorno Karabakh (tiếng Nga Нагорно-Карабах, có nghĩa là trên núi).
2. 1921, Stalin giao Thượng Karabakh cho Azerbaijan. Một quyết định gây thảm họa 100 năm vì ở Thượng Karabakh đa số là người Armenia.
3. 1991, Liên Xô sụp đổ, Thượng Karabakh tuyên bố độc lập và thành lập nước Cộng hòa Nagorno Karabakh, còn gọi là Cộng hòa Artsakh, ly khai khỏi Azerbaizan. Vụ ly khai này không được cộng đồng quốc tế công nhận. Quân ly khai với sự hỗ trợ của Armenia đánh nhau với quân của Azerbaijan. Quân đội chính quy của Armenia nhân thể chiếm các vùng đệm, 14% lãnh thổ của Azerbaijan. Hai bên đánh nhau triền miên, nhiều người chết (30.000). Cuộc chiến này kết thúc năm 1994 với sự "can thiệp giảng hòa" của Nga. Một hiệp định ngừng bắn đã được ký kết. Nhưng lúc này quân Thượng Karabakh không những kiểm soát được Thượng Karabakh mà cả các vùng lân cận. Có khoảng nửa triệu người Azerbaijan đã bị đuổi khỏi các vùng này. Do vây, mặc dù có hiệp định ngừng bắn, các cuộc xung đột vẫn thường xuyên xẩy ra.
4. Ngày 27/09/2020 bùng nổ chiến tranh lần thứ 2. Quân Azerbaijan phản công, chiến thắng giành lại được những vùng đất đã bị mất. Nhưng Thượng Karabakh sau vụ này bị tách rời khỏi Armenia chỉ còn mỗi đường hành lang Lachin (Lachin Corridor) nối với Armenia. Cuối 2022, Azerbaijan cắt nốt cái dây rốn này. Ngày 19/09/2023, quân Azerbaijan lại tổng phản công. Quân Thượng Karabakh đại bại. Mặc dù đóng quân ở đây, quân Nga chẳng làm được gì, chẳng can được ai. Không còn được ai hậu thuẫn như trước, bị dao kề cổ, nước Cộng hòa Thượng Karabakh đầu hàng và tự giải thể.
5. Ngày 01/01/2024, nước Cộng hòa Thượng Karabakh chính thức kết thúc sự tồn tại.
Đoàn xe chở hàng chục ngàn người Armenia rời vùng Thượng Karabakh vào lãnh thổ Armenia
Trong lúc này đây, đương nhiên là người Armenia lại bị trả thù, bị tàn sát bởi người Azerbaijan. Hàng trăm ngàn người Armenia đang tháo chạy khỏi Thượng Karabakh để sang Armenia tỵ nạn, bỏ lại đằng sau quê hương, mồ mả và tài sản và không hy vọng có ngày trở về.
Nói chung xung đột ở đây rất phức tạp. Rất khó có thể nói trên một trang giấy. Tóm tắt là trong cuộc xung đột này, Nga luôn ủng hộ Armenia, tức là ủng hộ Thượng Karabakh. Thổ thì luôn ủng hộ Azerbaijan. Tương quan lực lượng giữa Nga và Thổ đa thay đổi. Không phải tự nhiên quân đội Azerbaijan trở nên khỏe mạnh và quân đội Armenia tự nhiên trở nên yếu kém. Tình hình thế giới ngày nay với chiến tranh Nga-Ukraine đã tạo nên hoàn cảnh như vậy. Nước Nga kiệt quệ, không còn đủ hơi sức để ủng hộ và bảo vệ Armenia, từ đó dẫn đến sự kiện Armenia, vốn đã nghèo nàn, cũng chẳng còn hơi sức nào để hà hơi tiếp sức cho Thượng Karabakh. Nga và Armenia có Hiệp ước quân sự, hiệp ước An ninh chung. Nhưng qua thực tế đó chỉ là hiệp ước ảo. Qua vụ này, Armenia điên tiết lên đã chuẩn y Quy chế Roma của Tòa hình sự quốc tế (Yêu cầu các nước chuẩn y quy chế này bắt tội phạm chiến tranh Putin).
Hàng chụ ngàn người Armenia đang tháo chạy khỏi Thượng Karabakh để sang Armenia tỵ nạn, bỏ lại đằng sau quê hương, mồ mả và tài sản và không hy vọng có ngày trở về.
Tình hình thế giới hiện nay đang rất thuận lợi cho Azerbaijan. Phương tây ("đánh hỗ trợ Ukraine đánh nhau với Nga") chẳng dại gì làm phương hại đến quan hệ với Azerbaizan, vì quốc gia này đang là nguồn cung cấp dầu khí chính cho Liên Âu sau khi ngừng nhập khẩu dầu khí từ Nga. Trước quan hệ địa lý chiến lược này, duy trì quan hệ tốt với Azerbaijan quan trọng hơn là với Armenia, do đó tiếng kêu cứu của người Armenia sinh sống trong vùng Thượng Karabakh trở nên vô vọng, không còn nhận được sự ủng hộ nhiệt tình của những quốc gia phương Tây như trước đây.
Đánh nhau với Ukraine, ngoài những tổn thất mà tôi không muốn liệt kê vì cần vài trang giấy, Nga lại mất thêm một đồng minh và sẽ còn mất nữa. Cái này đại đế Putin cũng đã lường trước hết rồi.
Hoàng Quốc Dũng
(03/10/2023)